بهترین فیلم های ایرانی قبل از انقلاب | از خشت و آینه تا گوزن ها

 اواسط دهه‌ی ۲۰ شمسی بود که سینمای ایران کم‌کم شکلی حرفه‌ای به‌خود گرفت و بواسطه‌ی تعدادی سرمایه‌گذار، سرگرمی تازه‌ای برای قشر مرفه ایران پیدا شد. یکی از نتایج مهم انقلاب سال ۵۷ در ایران، تغییرات بنیادینی بود که در ساختار سینما نفوذ کرد. تا پیش از انقلاب، سینمای ایران در تعامل با دیگر کشورها، سینمایی شناخته شده بود و جشنواره‌ی جهانی فیلم تهران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فستیوال‌های فیلم در آسیا برگزار می‌شد. بعد از انقلاب ۵۷ تعامل و ارتباط سینمای ایران با دیگر نقاط جهان بسیار محدود شد و تغییراتی اساسی در نوع فیلم‌هایی که ساخته می‌شدند، بوجود آمد.

سینمای پیش از انقلاب ۵۷، متاثر از دو جریان فیلم‌فارسی و موج نو پیش می‌رفت. فیلم‌های فارسی که از نظر کمیت، صاحبان اصلی مارکت سینمای ایران بودند در پی نمایش قصه‌های عامه‌پسندی که مخاطبان را سر کیف و شادی می‌آوردند ساخته می‌شدند. در مقابل این نوع از فیلم‌های فرح‌بخش و شادی‌آور جریانی سینمایی در حال شکل گرفتن بود که در سال ۱۳۳۷ با فیلم جنوب شهر فرخ غفاری شروع شد. جریانی که فیلم‌هایش در پاسخ به جریان فیلم‌فارسی ساخته می‌شدند و بیشترین توجه خود را روی تیرگی‌ها و نمایش زشتی‌ها معطوف کرده بودند. فیلمسازان این جریان ساز مخالف را برداشته بودند و در مقابل درونمایه‌های جریان اصلی حاکم بر سینما قهرمان‌هایی با سرنوشت‌های تلخ را به‌تصویر می‌کشیدند. حال ما در این لیست به بررسی بهترین فیلم‌های سینمایی قبل از انقلاب که عموما متعلق به جریان موج نو هستند پرداخته‌ایم.

فیلم‌های این لیست براساس نظر هئیت تحریریه انتخاب و رتبه‌بندی شده‌اند

بهترین فیلم های ایرانی قبل از انقلاب

۳۰- فیلم جنوب شهر

• کارگردان: فرخ غفاری
• بازیگران: فخری خوروش، ابراهیم باقری
•  سال انتشار: ۱۳۳۷

خلاصه داستان: عفت بعد از اینکه شوهرش فوت می‌کند برای گذران زندگی مجبور به کار کافه‌ای می‌شود. در آنجا فرهاد به او علاقه‌مند می‌شود و برای اینکه بتواند به زن برسد و با او زندگی کند درگیر یک رقابت و کشمکشی سخت می‌شود.

شروع جدی موج نوی سینمای ایران را می‌توان به فیلم جنوب شهر فرخ غفاری نسبت داد. در ادامه هرچه که در جریان چپ‌گرای موج نوی سینمای قبل از انقلاب می‌بینیم پخته‌پرداختی از عناصر فیلم جنوب شهر غفاری است، تا جائیکه جریان موج نو باید خود را مدیون این کارگردان بداند. این فیلم که با روایت عفت شخصیت اول قصه شروع می‌شود وارد زندگی قشر فرودست جامعه شده و داستان عاشقانه‌ای را روایت می‌کند. عفت که زندگی سختی را از سر گذرانده و بعد از تحمل سختی‌های فراوان با مردی آرام و مهربان ازدواج کرده، مشغول تعریف داستان زندگی خودش برای مردی است که قصد دارد از همسرش جدا شود.

جنوب شهر با نوع روایت خود، بیشتر قصد دارد جنبه‌ای تعلیمی و نصیحتی به خود بگیرد که البته کاملا همسو با شرایط جامعه‌ی آن روزها پیش می‌رود و نشان می‌دهد که شناخت دقیقی از اتمسفر حاکم بر جماعت آن دوره دارد. این فیلم با توجه به نوع ساختار، فیلمنامه و طرز کارگردانی‌اش اثری متفاوت در میان آثار فیلم‌های فارسی بود، فیلمی که سروشکلی به‌سامان داشت و فیلمنامه‌اش نیز با فلش‌بکی جذاب شروع می‌شد. جنوب شهر تصویری سیاه و ناراحت‌کننده از زندگی آدم‌های پایین شهر به‌نمایش درمی‌آورد که این اتفاق فیلم را برای مدتی به توقیفی کشاند.

۲۹- فیلم فرار از تله

• کارگردان: جلال مقدم
• بازیگران: بهروز وثوقی، داوود رشیدی
• سال انتشار: ۱۳۵۰

خلاصه داستان: مرتضی بعد از اینکه از زندان آزاد می‌شود، میفهمد که دختر موردعلاقه‌اش با مرد مسنی بنام اوستا فرج ازدواج کرده است. او برای اینکه مهری را به‌دست آورد باید مقداری پول به اوستا فرج بپردازد. مرتضی به همین دلیل دست به یک سرقت می‌زند.

 فرار از تله یکی از فیلم‌های جریان موج نوی سینمای ایران و متعلق به طبقه‌ی فیلم‌هایی است که به دنیای تجاری فیلم‌ها و فروش در گیشه نیز اهمیت می‌دادند. این فیلم قهرمان‌اش متعلق به دنیای روشنفکرانه‌ی جریان موج نو است و قصه‌ی عاشقانه‌اش به ایده‌های فیلم‌فارسی برمی‌گردد. لحن و سردی روایت نیز ما را به جهان آثار روشنفکرانه‌ی دهه ۵۰ می‌برد. برزخی بی‌بازگشت و یک زندگی شوم و بی‌فرجام، جائیکه آدم‌هایش سرنوشت محتوم خود را باید بپذیرند و اگر در مقابل‌اش قد علم کنند محکوم به نیستی و مرگ خواهند بود.

این فیلم در میان انبوه آثاری که نمی‌دانستند چگونه از عناصر اکشن بهره ببرند، خوش می‌درخشد و با درهم پوشانی عاشقانه و اکشن به اثری می‌رسد که همه چیزش سرجای خود قرار دارد و می‌داند چگونه هم مخاطب فیلم فارسی را داشته باشد و هم چگونه تلخی‌های آدمی را به زبان موج نو به‌نمایش درآورد. فرار از تله اثری درخور و جذاب است که برای همه‌ی زمان‌ها کار خواهد کرد، چیزهایی دارد که سینما در این زمان به تکرار آن‌ها رسیده است. این فیلم داستان مردی است که سر یک اشتباه به زندان افتاده و حالا هم برای بدست آوردن یک زندگی عاشقانه مجبور است تن به دزدی بدهد و زنی را از بند مردی آزاد کند.

۲۸- فیلم صادق کرده

• کارگردان: ناصر تقوایی
• بازیگران: سعید راد، عزت‌الله انتظامی
• سال انتشار: ۱۳۵۱

خلاصه داستان: صادق به‌همراه همسرش، قهوه‌خانه‌ای را اداره می‌کنند، وقتی که راننده کامیونی همسر صادق را به قتل می‌رساند او تصمیم می‌گیرد که از همه‌ی راننده کامیون‌ها انتقام بگیرد. سرگروهبان مادرزن صادق که متوجه این قضیه می‌شود، سکوت می‌کند تا صادق به دام نیفتد.

در سال ۱۳۵۱ دو فیلم موفق موج نویی از ناصر تقوایی به‌نمایش درآمد، آرامش در حضور دیگران و دیگری صادق کرده. فیلم اول به لحاظ فرمیک و محتوایی اثری عمیق‌تر و لایه‌مندتر بود اما اثر دوم عناصری با خود به‌همراه داشت که فیلم را به‌سمت سویه‌های تجاری می‌کشاند. صادق کرده، همانند فیلم قیصر کیمیایی روایتی از انتقامی است که به دنبال یک تعرض شکل می‌گیرد. زمانی که شخصیت خشمگین قصه‌ی تقوایی تلاش می‌کند تا قبل از هر چیز از قوانین انسانی تبعیت کند و چشم به روی قوانین مدنی بپوشد. این فیلم همانند آرامش در حضور دیگران به‌دنبال نمایان کرده لایه‌های شخصیتی کارکترهایش است اما همانند آن به نتیجه نمی‌رسد.

صادق خشمگین است، نمی‌تواند به‌درستی فکر کند، منطق‌اش از بین رفته و می‌خواهد همه‌ی کامیون‌داران را بکشد تا که شاید قاتل همسرش در میان یکی از آن‌ها باشد. همانند قهرمان‌های فیلم‌فارسی به‌دنبال انتقام برای بازپس‌گیری خون ریخته شده‌ی همسرش است. اما چیزی‌که بین این فیلم و آن فیلم‌ها و حتی قیصر ایجاد تفاوت می‌کند، سرنوشت صادق است. درواقع صادق کرده شاید جوابیه‌ای برای فیلم قیصر  و دیگر قهرمان‌های فیلم‌فارسی باشد که نسبت به واژه‌ی ناموس حساس‌اند و دنیایی را بهم می‌ریزند. 

۲۷- فیلم شازده احتجاب

• کارگردان: بهمن فرمان‌آرا
• بازیگران: جمشید مشایخی، فخری خوروش
• سال انتشار: ۱۳۵۳

خلاصه داستان: شازده احتجاب یکی از آخرین بازماندگان نسل شاهزادگان قاجار است. او که به بیماری سل موروثی مبتلاست همسری روشنفکر دارد. مراد خدمتکار سابق شازده نیز هرازگاهی به دیدن او می‌رود و خبر مرگ دیگر اعضای خاندان را به شازده می‌دهد.

شازده احتجاب که بر اساس رمانی به‌همین نام و نوشته‌ی هوشنگ گلشیری ساخته شده در بخش جانبی جشنواره کن به‌نمایش درآمد. این فیلم که یکی از بهترین آثار اقتباسی سینمای ایران است به‌درستی توانسته از کتابی با روایتی سخت، فیلمی ساده و روان بسازد. کتاب گلشیری اثری است پیچیده که با سبک جریان سیال ذهن نوشته شده به‌همین دلیل اقتباس از آن کار هرکسی نبوده است. شازده احتجاب یکی از مهم‌ترین آثار سینمایی موج نو ایران به‌شمار می‌رود، فیلمی که بیشتر فیلمسازان به‌دنبال بدست آوردن امتیاز منبع اصلی‌اش بودند. این فیلم درست است که اندازه‌ی خود رمان مشهور نشد اما با اینحال روایتی جذاب از آب درآمد که می‌توانست در کنار منبع اصلی به شهرت برسد.

شازده احتجاب در هسته‌ی مرکزی خود، زندگی خسرو احتجاب بازمانده‌ی خاندان احتجاب را زیر نظر می‌گیرد تا به مقصود خود یعنی روایت دوران گذار برسد. زمانیکه جامعه در حال تغییر وضعیت خود از ایده‌های سنتی به مدرنیته است و آدم‌هایش نیز در این وضعیت سرگشته و ناراحت هستند. شازده احتجاب مملو از ایده‌های روانشناسانه‌ی فردی و اجتماعی است، خسرو که درگیر گره‌های روانی دوران کودکی خودش است در نهایت به‌دنبال نمایاندن خشونت و مردانگی خودش برمی‌آید.

۲۶- فیلم شطرنج باد

• کارگردان: محمدرضا اصلانی
• بازیگران: فخری خوروش، محمدعلی کشاورز
• سال انتشار: ۱۳۵۷

خلاصه داستان: بعد از فوت خانم بزرگ، بازماندگان خانه بر سر ارثیه‌ و مستغلات با یکدیگر درگیر می‌شوند. خانم کوچک که معلول است با آقابزرگ پدر ناتنی‌اش درگیر می‌شود و از سمتی دیگر نیز خدمتکاران و فامیل‌های آقابزرگ هرکدام در فکر منافع‌شان هستند.

شطرنج باد یکی از فیلم‌های مهم و مهجور جریان موج نوی سینمای ایران است که پس از اکران اقبال چندانی نیافت. نگاتیوهای این فیلم پس از طی مراحل پس‌تولید گم شدند و بعد از اکران اولیه نیز مسائلی پیش آمد و فیلم برای مدتی کنار گذاشته شد. شطرنج باد چند سال پیش و درست زمانی که از یادها رفته بود، از طرف بنیاد فیلم مارتین اسکورسیزی ترمیم شد و همراه فیلم‌هایی مثل جاده فدریکو فلینی، از نفس افتاده ژان لوک گدار در جشنواره کن به‌نمایش درآمد. شطرنج باد اثری متفاوت در میان فیلم‌های آن دوره از تاریخ سینماست، فیلمی که هم از نظر فرمی و بصری جای بحث دارد و هم از لحاظ نگارش فیلمنامه و قصه.

میزانسن‌ها، نوع قاب‌بندی، طراحی صحنه و طرز کارگردانی در نوع خود بسیار منحصر بفرد است و برخلاف جریان سبک بصری موج نو و فیلم‌فارسی حرکت می‌کند. این فیلم برای روایت قصه‌اش همه‌ی زیرژانرهای سینما را بکار می‌گیرد از ایده‌های پلیسی، جنایی، ترسناک و... استفاده می‌کند تا به نمایش یک اثر اجتماعی برسد. تولد و زوال طبقات اجتماعی ایده‌ی مرکزی  فیلم است که با استفاده از استعاره‌ها بدان می‌پردازد. 

۲۵- فیلم کلاغ

• کارگردان: بهرام بیضایی
• بازیگران: حسین پرورش، پروانه معصومی
• سال انتشار: ۱۳۵۶

خلاصه داستان: اصالت که در جستجوی ایده‌ای خاص است، به روزنامه‌ای برمی‌خورد که خبر گم شدن دختر جوانی در آن آگهی شده است. از آنجائیکه عکس برای اصالت آشناست او تصمیم می‌گیرد که به‌دنبال پیدا کردن دختر برود.

فیلم کلاغ یکی از بهترین فیلم‌های بهرام بیضایی و اثری متفاوت در میان فیلم‌های موج نو سینمای ایران است. این فیلم کاملا از کلیشه‌های رایج فیلم‌فارسی فاصله گرفته و شبیه بیشتر آثار این جریان چپ‌گرا اهل نمایش سیاهی‌ها نیست. کلاغ تصویری رئال و دور از اغراق از دهه‌ی ۵۰ ایران است. داستان اصلی فیلم طبق شخصیت آسیه همسر اصالت پیش می‌رود، او معلم مدرسه‌ی کر و لال‌هاست، با اصالت است، نمی‌تواند با مهمانی‌های همسرش کنار بیاید و وقتی که نزدیک است مورد تعرض قرار بگیرد، مصمم می‌شود به‌دنبال دختر گمشده‌ی داخل روزنامه بگردد.

بیضایی با ایجاد شباهت میان آسیه، مادرشوهرش و عکس دختر گمشده داستانی استعاری را تعریف می‌کند که در این میان نیز شهر تهران به‌عنوان کارکتری مهم ایفای نقش می‌کند و داستان خانم اصالت را به زندگی مادرشوهرش گره می‌زند. فیلم در زیرمتنی از گذار سنت به مدرنیته اتفاق می‌افتد که داستان معمایی‌اش نیز یادآور داستان‌های پُراضطراب هیچکاک است. قهرمان‌های کلاغ زن‌ها هستند، زن‌هایی که در دهه‌ی پنجا به‌دنبال جایگاه خود می‌گردند و جامعه نیز در حال پذیرش آن‌ها به‌عنوان افراد دارای منصب است.  فیلم از لحاظ بکارگیری فرم و محتوا اثری قابل ستایش است، بیضایی در قالب داستانی معمایی به‌دنبال هویت تهران، آدم‌ها و شهرش می‌گردد.

۲۴- فیلم چهارراه حوادث

• کارگردان: ساموئل خاچیکیان
• بازیگران: ناصر ملک‌مطیعی، ویدا قهرمانی
• سال انتشار: ۱۳۳۳

خلاصه داستان: فرید عاشق دختری از خانواده‌ای پولدار است اما بخاطر شرایط بدی که نمی‌تواند با او ازدواج کند. فرید که به‌خاطر رهایی از وضعیتی که دارد با یک گروه سرقت همکاری می‌کند و در این میان با دختری آشنا می‌شود.

چهارراه حوادث یکی از فیلم‌های مهم خاچیکیان است که در زمان اکران سروصدای زیادی را به راه انداخت. مردم در روز افتتاحیه نزدیک سینماها صف می‌کشند و خیابان‌های اطراف مملو از تماشاگرانی می‌شود که برای دیدن این فیلم سرازپا نمی‌شناخته‌اند. چهارراه حوادث با اینکه در طیف آثار موج نویی سینمای ایران قرار نمی‌گیرد اما به عقیده‌ی منتقدان مسیر تازه‌ای را برای سینمای ایران تعریف می‌کند و عناصر پلیسی، جنایی و تعقیب‌وگریز را به این صنعت می‌افزاید. درواقع سینمای جنایی و پلیسی ایران مدیون ساموئل خاچیکیان است سینمای او همانند فیلم‌های فرخ غفاری مملو از تازگی‌هاست.

خاچیکیان در این اثر نشان می‌دهد که بر عناصر اکسپرسیونیستی سینمای آلمان اشراف کامل دارد و فرم را بهتر از کارگردانان هم‌نسل خودش می‌شناسد. او فرم را به اندازه‌ی فیلمنامه و محتوا مهم می‌داند و همانقدر که به کیفیت عناصر روایی پایبند است عناصر سبکی را نیز بخشی از جهان فیلمسازی خود در نظر می‌گیرد. این کارگردان را شاید بتوان تنها فیلمساز فنی آن دوران در نظر گرفت. کسی که با فیلم چهارراه حوادث نشان داد می‌تواند فیلم‌هایی بسازد که تا دو دهه‌ی دیگر نیز شبیه‌اش را کسی نخواهد ساخت. 

۲۳- فیلم سرایدار

• کارگردان: خسرو هریتاش
• بازیگران: علی نصیریان، سعید کنگرانی
• سال انتشار: ۱۳۵۵

خلاصه داستان: داوود که به‌همراه رحمان پدر سرایدارش زندگی می‌کند، عاشق فیلمسازی است. او با یک دوربین هشت میلیمتری از پدرش بعد از یک دزدی نافرجام فیلم می‌گیرد که باعث اخراج او از محل کارش می‌شود. بعد از این اتفاق رحمان داوود را از خانه بیرون می‌اندازد. 

سرایدار فیلمی است که شبیه همه‌ی آثار موج نویی سینمای قبل از انقلاب تلخ و ناراحت کننده است. فیلم طبقه‌ی فرودست جامعه را نشانه می‌گیرد، بدبختی‌ها، تلاش‌ها و حسرت‌هایشان را در شرایطی نشان می‌دهد که هیچ راهی برای خوب‌تر شدن کیفیت زندگی‌شان وجود ندارد. خسرو هریتاش یکی از کارگردانان مهجور سینمای ایران است که هیچگاه دیده نشد و فیلم‌هایش نیز آنچنان که باید به حق خود نرسیدند. این فیلم که براساس رمانی به نویسندگی حسن شریفی مهر و سرمایه‌ی او ساخته شده، داستان تقابل آدم‌ها ساده، روشن‌فکر و لمپن و خوش‌خدمت است که در جامعه‌ای نابسامان که فلاکت از سرورویش می‌بارد در یک مسابقه‌ی نابرابر مشغول زندگی هستند. 

داوود قهرمان موج نویی این فیلم است که با دوربین ۸ میلی‌متری‌اش به ثبت بدبختی‌ها و فلاکت‌ها می‌پردازد و می‌خواهد قصه‌ی تلخ این آدم‌ها را بسازد. هیچ چیز زیبایی در این فیلم نیست و گویا هریتاش قصه‌ی خود و دوستان نزدیک‌اش را ساخته است. سرایدار فرم جذابی دارد، بازی‌های فوق‌العاده‌ای، قاب‌بندی‌ها، نوع میزانسن و طرز فیلمبرداری‌اش آنقدر ملموس و دست‌نیافتنی است که مخاطب به عمق قصه کشیده می‌شود.

۲۲- فیلم صبح روز چهارم

• کارگردان: کامران شیردل
• بازیگران: سعید راد، وجستا
• سال انتشار: ۱۳۵۱

خلاصه داستان: امیر جوان خلافکاری است که پس از دزدیدن یک ماشین در آبادان مرتکب قتلی ناخواسته می‌شود. او بعد از این اتفاق به تهران بازمی‌گردد و در ادامه‌ی کارهای خلاف‌اش دزدی‌های بیشتری را انجام می‌دهد او بعد از اینکه می‌فهمد پلیس به دنبال‌اش است، قصد می‌کند تا با نامزداش به جنوب فرار می‌کند.

صبح روز چهارم یک بازسازی ایرانی از فیلم  از نفس افتاده‌ی ژان گدار اثر موج نویی سینمای فرانسه است که کامران شیردل مستندسازی که آن روزها سروصدا به پا کرده بود، در اولین تجربه‌ی کارگردانی‌اش آن را ساخت. این فیلم که در جشنواره سپاس موفق به دریافت چند جایزه شد، روایتی متفاوت را نسبت به آثار سینمای جریان اصلی پیش می‌برد و حتی در میان موج نویی‌های هم‌قطارش نیز نمایشی ناهمگون به‌شمار می‌آید. فیلم اگرچه نمی‌تواند شبیه اثر بزرگ گدار روایتی خلاقانه و لایه‌مند را تحویلمان دهد اما توانسته قصه‌ای متفاوت در میان قصه‌های قهرمان‌پروری باشد که برای دلخوشی تماشاگر خلق شده بودند. صبح روز چهارم قهرمان‌اش را غرق در پوچی می‌کند، بی‌هدفی، بی‌خیالی و نامردی و هیچ جایی نیز برای دلسوزی مخاطب قرار نمی‌دهد.

تماشاگری که در تنگنا دلش بحال علی می‌سوخت در اینجا کاری به کار امیر ندارد و کارگردان همه‌ی راه‌ها را برای دلسوزی نسبت به او می‌بندد. این فیلم برخلاف دیگر آثار موج نویی امیر را محصول جامعه‌‌ای ابزورد نمی‌داند و همه‌ی خلاف‌هایش را متوجه خود این شخصیت می‌کند. این فیلم اثری برای همیشه است، قصه‌ای که قهرمان‌اش، ضدقهرمانی سقوط کرده است، روایتی که برای همیشه کار می‌کند.

۲۱- فیلم در امتداد شب

• کارگردان: پرویز صیاد
• بازیگران: فائقه آتشین، سعید کنگرانی
• سال انتشار: ۱۳۵۶

خلاصه داستان: پروانه خواننده‌ای معروف است که زندگی احساسی بهم ریخته‌ای دارد. بابک که یکی از طرفداران اوست به پروانه ابراز علاقه می‌کند و رابطه‌ای عاشقانه بین‌شان شکل می‌گیرد. اما وقتی‌که پروانه متوجه بیماری بابک می‌شود همه چیز بهم می‌ریزد.

در امتداد شب یکی از فیلم‌های جنجالی سینمای قبل از انقلاب است. فیلمی که بعدها سعید کنگرانی را به دردسر انداخت. این فیلم عاشقانه قصه‌ای جذاب و تراژیک دارد و همراه فیلم بن‌بست یکی از متفاوت‌ترین کارهای پرویز صیاد در کارنامه‌ی کاری‌اش است. صیاد همانند فیلم بن‌بست موضوع عشق را پیش می‌کشد اما در اینجا دیگر کاری به دنیای اطرافش ندارد و تنها این شور و احساسات است که نشان داده می‌شود. اما با اینحال پرویز صیاد نمی‌تواند آن روحیه‌ی انتقادی‌اش را پنهان کند و این‌بار نیز با گوشه و کنایه‌هایی، گوش جوانانی را که به‌دنبال سلبریتی‌ها می‌روند را می‌پیچاند.

فیلم از همان جائیکه شروع می‌شود پایان نیز می‌یابد و نهایت عشق را در فنا شدن تعبیر می‌کند، تمثیلی که ما را به فیلم داستان عشق آرتو هیلر می‌برد و ضربه‌ی تراژیک‌اش را می‌زند. در امتداد شب متعلق به دو جریان فیلم قبل از انقلاب است، فیلم هم به‌عنوان یک اثر موج نویی کار می‌کند و هم می‌تواند طرفداران فیلم‌فارسی را راضی نگه دارد. قهرمانان در امتداد شب از دنیای فیلم‌های موج نویی آمده‌اند و دنیای عاشقانه‌ و دور از دسترس‌شان نیز متعلق به فیلم‌های فارسی است.

۲۰- فیلم رضا موتوری

• کارگردان: مسعود کیمیایی
• بازیگران: بهروز وثوقی، جلال پیشوائیان
• سال انتشار: ۱۳۴۹

خلاصه داستان: رضا و دوستش خودشان را به دیوانگی زده‌‌اند و در یک تیمارستان زندگی می‌کنند. آن‌ها بدون اطلاع مسئولین از آنجا خارج می‌شوند تا بتوانند گاوصندوق بزرگی را بدزدند. بعد از اینکه رضا دوباره به تیمارستان برمی‌گردد، جایش با نویسنده‌ای که بسیار شبیه اوست عوض می‌شود.

رضا موتوری سومین ساخته‌ی مسعود کیمیایی و یکی از بهترین فیلم‌های کارنامه‌ی اوست. کیمیایی بعد از ساخت قیصر به‌سراغ روایت داستان دیگری از مردم بازارچه رفت اما فیلم جدیدش نتوانست اندازه‌ی قیصر پاشنه بکشد و سروصدا کند. رضا موتوری از ایده‌ی هویت اشتباه استفاده می‌کند، موقعیت‌ها را به سبک فیلم‌فارسی جابه‌جا می‌چیند اما با ایده‌ای موج نویی به سراغ پرداخت‌اش می‌رود. رضا موتوری متعلق به جامعه‌ای است که چیزی سر جای خودش قرار ندارد و اختلافات طبقاتی زمینه‌ی اتفاقات آنارشیستی را فراهم می‌کند.

رضا در این فیلم برخلاف قیصر دوست دارد زندگی کند، عاشق شود، حق‌اش را از این دنیا بگیرد و مثل آدم سرش را به کارش گرم کند. با اینحال این فیلم همانند قیصر نتوانست توجه مخاطب را به خود جلب کند و تحسین منتقدان را همراه خود داشته باشد. در دنیایی که کیمیایی عاشق قهرمان ساختن و قهرمان‌هایش است رضا موتوری مثل قیصر برای مخاطب شناخته نیست، نه آنچنان همانند قیصر پاشنه می‌کشد و ایده‌های غیرتمندانه به خرج می‌دهد و نه می‌تواند به‌درستی داستانی عاشقانه را تعریف کند و مخاطب را به سمت همذات‌پنداری ببرد.

۱۹- فیلم طوقی

• کارگردان: علی حاتمی
• بازیگران: بهروز وثوقی، ناصر ملک‌مطیعی
• سال انتشار: ۱۳۴۹

خلاصه داستان: مصطفی خواهرزاده‌ی خود آسیدمرتضی را برای خواستگاری دختر مورد علاقه‌‌اش طوبی از کاشان به شیراز می‌فرستد. در آنجا طوبی و مرتضی عاشق یکدیگر می‌شوند و با هم ازدواج می‌کنند. مصطفی وقتی که متوجه این موضوع می‌شود، سعی می‌کند تا مرتضی را از بین ببرد.

طوقی دومین فیلم علی حاتمی و یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است. این فیلم موج نویی که تبدیل به یکی از پرفروش‌ترین‌های سال 1349 شد، راه را برای علی حاتمی باز کرد و او را به شهرتی نسبی رساند. طوقی و حسن کچل را می‌توان آغاز مسیر فیلمسازی حاتمی در نظر گرفت، زمانی که این کارگردان هنوز جهان شخصی‌اش را همگام با دیگر آثار غالب در سینمای آن دوران پیش می‌برد. گویا حاتمی در این فیلم مشغول پی‌ریزی دنیای شاعرانه‌ی خودش است تا که بتواند در سوته‌دلان به اوج برسد. طوقی نیز مثل سوته‌دلان روایتی از عشق است، داستانی عمیق از یکی از پیچیده‌ترین عناصر زندگی.

این فیلم نمادگرا لایه‌لایه خود را پی‌ریزی می‌کند و به مفهومی عمیق می‌رسد. طوقی یا طوبی در جهان این فیلم مخاطب را به مفهومی از غرق‌شدن در عشق می‌رساند، زمانی‌که قهرمان قصه به مرحله‌ی آخر دلدادگی می‌رسد و این دلدادگی تنها با مردن و نیست شدن در آن احساسات و عواطف، جاودانه خواهد ماند. درنهایت طوقی در میان کارنامه‌ی علی حاتمی فیلمی عامه‌پسند است، اثری که خیلی محتاطانه دنیای این کارگردان را به‌تصویر می‌کشد اما از طرفی نیز مجبور است که به سنت‌های فیلم‌فارسی نیز وفادار بماند. 

۱۸- فیلم طوفان در شهر ما

• کارگردان: ساموئل خاچیکیان
• بازیگران: حسین دانشور، آرمان هوسپیان
• سال انتشار: ۱۳۳۷

خلاصه داستان: دیوانه‌ای از بیمارستان فرار می‌کند و به خانه‌ای مخروبه می‌رود. طی اتفاقی خواهر سعید که با پسری لاابالی در ارتباط است از آنجا سر در می‌آورد، شرایطی پیش می‌آید و آن دیوانه قبل از اینکه پلیس سر برسد به کمک دختر می‌رود.

طوفان در شهر ما یکی از بهترین فیلم‌های ساموئل خاچیکیان اولین کارگردان فیلم‌های جنایی و دلهره‌آور در سینمای ایران است. خاچیکیان بعد از ساخت فیلم موفق چهارراه حوادث که اولین اثر او محسوب می‌شود به‌سراغ ساخت این فیلم رفت، اثری که بخاطرش آژیر فیلم را تاسیس کرد. این فیلم در اولین روز اکران‌اش موجب بسته شدن خیابان‌های اطراف سینما شد و تماشاگران و منتقدان آن روزها اثر را ستودند.  درست است که خاچیکیان در این اثر داستانی سرراست و خاص سینمای بدنه را به‌تصویر می‌کشد اما او ویژگی‌هایی دارد که آثارش را از دیگر فیلم‌های آن دوران متمایز می‌کند.

نگاه اکسپرسیونیستی حاکم بر فرم این فیلم، چیزی نیست که بتوان به این سادگی‌ها ازش رد شد و نادیده‌اش گرفت. ویژگی متمایز‌ این کارگردان نسبت به دیگر فیلمسازان آن دوران دارا بودن دیدی عمیق‌ به نوع نورپردازی، میزانسن، قاب‌بندی‌ها و استفاده از تکنیک‌های جدید سینمایی است. این فیلم با اینکه در آن زمان با امکانات بسیار کمی ساخته شده هنوز هم برای کسانی که آثار فاخر سینمای ایران را دنبال می‌کنند، اثری جذاب و درخور توجه است. طوفان در شهر ما یک نقد اجتماعی نسبت به طبقات جامعه است و همانند بیشتر آثار موجی نوی ایران به تقابل سنت و مدرنیته‌ای می‌پردازد که در جامعه‌ی ایرانی در حال شکل‌گیری بود.

۱۷- فیلم دایره مینا

• کارگردان : داریوش مهرجویی
• بازیگران: سعید کنگرانی، عزت‌الله انتظامی
• سال انتشار: ۱۳۵۷

خلاصه داستان: بعد از اینکه علی نمی‌تواند پدرش را در بیمارستان بستری کند با فردی به‌نام سامری آشنا می‌شود. سامری از آن‌ها می‌خواهد که خون‌شان را بفروشند. علی در ازای مقداری پول این کار را انجام می‌دهد. مدتی بعد علی پادوی سامری می‌شود و پدرش نیز می‌میرد.

دایره‌ی مینا یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های پیش از انقلاب و دومین همکاری مهرجویی با غلامحسین ساعدی است. مهرجویی این فیلم را براساس داستان آشغالدونی ساعدی ساخت و بعد از آن نیز به مدت سه سال در توقیف ماند. فیلم در سال ۱۳۵۶ برای اولین بار در جشنواره برلین به‌نمایش درآمد و توانست توجه منتقدان را به خود جلب کند. جایزه‌ی منتقدان بین‌المللی جشنواره برلین، جایزه‌ی بهترین فیلم جشنواره پراد و جایزه‌ی بزرگ جشنواره آنتن تعدادی از جوایزی بود که این فیلم در جشنواره‌های متعدد بدست آورد. دایره‌ی مینا در داخل کشور نیز مورد توجه قرار گرفت و منتقدان بسیاری را نیز با خود همراه کرد.

این فیلم روشنفکرانه با اینکه اثری از موج نوی سینمای ایران است و خارج از جریان فیلم‌فارسی ساخته شده اما خیلی‌ها را روانه‌ی سینماها کرد. درواقع موضوعی که مهرجویی برای ساخت پنجمین فیلم‌اش در نظر گرفته بود، در آن روزهای سینمای ایران موضوعی جنجالی و متفاوت بود، اثری که هم بازیگران سینمای تجاری را همراه خود داشت و هم اینکه بزرگان بازیگری سینمای ایران نیز در آن حضور داشتند. فیلمبرداری فیلم نیز همراه کارگردانی و فیلمنامه‌ی اثر هم، مورد تقدیر قرار گرفت. این فیلم شاید جز آن دسته از معدود آثاری در جهان باشد که توانسته تغییری در وضعیت اجتماعی به‌وجود آورد و همچون سینمای مستند تاثیری عمیق از خود برجای نهد، چراکه دایره‌ی مینا زمینه را برای ساخت سازمان انتقال خون در ایران فراهم کرد.

۱۶- فیلم یک قدم تا مرگ

• کارگردان: ساموئل خاچیکیان
• بازیگران: عبدالله بوتیمار، رضا بیک ایمانوردی
• سال انتشار: ۱۳۴۰

خلاصه داستان: تعدادی دزد دست به سرقت بزرگی می‌زنند. در این میان یکی از اعضای گروه زخمی می‌شود و بقیه‌ی افراد برای نجات‌اش دکتری را بالای سرش می‌برند. در همین حین دختری که با این خلافکارها همکاری می‌کند، عاشق مامور پلیس می‌شود. 

یک قدم تا مرگ، یکی دیگر از بهترین فیلم‌های کارنامه‌ی خاچیکیان است که او را در دهه‌ی ۴۰ به شهرت رساند و تماشاگران زیادی را به سینماها برد. خاچیکیان با این فیلم موقعیت خود را تثبیت کرد و به‌عنوان هیچکاک سینمای ایران در میان مردم و منتقدان شناخته شد. او فیلمسازی بود که سبک و سیاق خودش را دنبال می‌کرد نه متعلق به سینمای فیلم‌فارسی بود و نه به دنبال ایده‌های موج نویی فیلم می‌ساخت. او کار خودش را انجام می‌داد و برخلاف فیلمسازان بدنه و حتی موج نویی، تسلط بسیاری روی عناصر سبکی داشت و قبل از هر چیزی به نوع دکوپاژ، نورپردازی‌ها و طرز فیلمبرداری اهمیت می‌داد.

فیلم یک قدم تا مرگ همانند دیگر آثار این فیلمساز، اثری است که در ژانر کار می‌کند و به عناصر دنیای نوآر وفادار است. قصه‌ی این فیلم شاید در دنیای این روزهای سینما، روایتی آشنا باشد اما در آن سال‌ها اثری منحصربفرد و پیشرو محسوب می‌شد، فیلمی که همانند بیشتر آثار خاچیکیان جلوتر از زمان خود کار می‌کند و با آن امکانات محدود، نمایشی جذاب را به‌نمایش درمی‌آورد. یک قدم تا مرگ روی تعلیق و اضطراب سوار است، داستان گروهی که سرقت بزرگی را انجام می‌دهند و حالا پلیس به دنبالشان راه افتاده است.

۱۵- فیلم پستچی

• کارگردان: داریوش مهرجویی
• بازیگران: عزت‌ا... انتظامی، علی نصیریان
• سال انتشار: ۱۳۵۱

خلاصه داستان: تقی به‌همراه همسرش در یک خانه‌ی بزرگ اربابی زندگی می‌کند. او بخاطر مشکلات زناشویی‌اش دچار تکانش‌های عصبی شده و وقتی که متوجه خیانت همسرش با برادرزاده‌ی ارباب می‌شود، زن‌اش را به قتل می‌رساند. 

پستچی یکی از موفق‌ترین فیلم‌های کارنامه‌ی مهرجویی است که در سال ۱۹۷۲ جایزه‌ی اینتر جشنواره برلین را از آن خود کرد و در جشنواره‌ی شیکاگو نیز نامزد چندین جایزه شد. این فیلم که براساس نمایشنامه‌ی ویستک نوشته‌ی گئورک بوشنر ساخته شده در بخش جنبی جشنواره‌ی کن نیز به‌نمایش درآمد و توجه منتقدان را به خود جلب کرد. پستچی در ادامه‌ی جهان خردمندانه‌ی گاو ساخته شده و مهرجویی در این فیلم هم توانسته مخاطب عام سینما را راضی نگه دارد و هم اینکه توجه منتقدان داخلی را به فیلم‌اش جلب کند. پستچی و گاو متعلق به یک دنیای مشترک هستند و ریشه‌های قهرمان‌هایشان در جائی به یکدیگر متصل شده است. مشن حسن و تقی هر دویشان مطروداند و از دارائی‌ها سهمی نمی‌برند.

فیلم در به‌تصویر کشیدن سمبل‌ها و استعاره‌ها عالی عمل می‌کند و یک اثر تمام عیار سیاسی و اجتماعی را به‌تصویر می‌کشد. پستچی مفهومی از طبقات اجتماعی و جدال ایده‌های سرمایه‌داری با سیستم ارباب رعیتی است و به‌نوعی همانند دیگر آثار هم‌قطار موج نویی خود در دهه‌ی ۵۰ به گذار سنت به مدرنیته می‌پردازد. کارکترهای این داستان هرکدام نماینده‌ی طبقات زندگی خودشان هستند و مهرجویی آنقدر دقیق آن‌ها را در کنار یکدیگر چیده که تماشاگر با این تمثیل عمیق به مفهوم هرآنچه که پشت داستان وجود دارد پی می‌برد. پستچی فیلمی است که برای همیشه کار می‌کند.

۱۴- فیلم دلهره

• کارگردان: ساموئل خاچیکیان
• بازیگران: رضا بیک ایمانوردی، آرمان هوسپیان
• سال انتشار: ۱۳۴۱

خلاصه داستان: مردی به‌نام بابک که خود را خبرنگار جا می‌زند، با استفاده از نامه‌های عاشقانه‌ی روشنک قصد دارد  از او اخاذی کند. روشنک وقتی که قرار است به بابک حق‌السکوت بدهد با او درگیر می‌شود و به‌طور اتفاقی بابک را با اسلحه می‌کشد.

ساموئل خاچیکیان بدون شک یکی از بهترین کارگردانان تاریخ سینمای ایران است، کسی که در دوره‌ی فیلم فارسی توانست آثاری در قالب ژانر بسازد و اولین‌های فیلم جنایی در ایران را به ثبت برساند. خاچیکیان فیلمسازی خاص و صاحب سبک بود که برخلاف کارگردانان هم‌دوره‌اش به فرم اهمیت ویژه‌ای می‌داد و دوست داشت تا همسو با سبک‌های اروپایی و آمریکایی حرکت کند. این فیلم که تاحدودی یادآور حق‌السکوت آلفرد هیچکاک است و ما را به‌سمت روایتی جنایی و جذاب می‌کشاند، فیلمی که چیزی از نمایش‌های امروزی کم ندارد و پابه‌پایشان می‌آید.

دلهره دستان زنی است که از یکسو عمویش کشته شده و از سوی دیگر نیز خودش مرتکب قتل می‌شود و بخاطر فشار کاری که انجام داده اوهام به‌سراغ‌اش می‌آید و نمی‌داند چگونه از شر این قضایا راحت شود. تعلیق عنصر اساسی این فیلم است که مخاطب را تا انتها همراه خود نگه می‌دارد. چه آن سکانس‌هایی که تماشاگر می‌ترسد بهروز متوجه زندگی گذشته‌ی روشنک شود و چه قسمت‌هایی که روشنک بابا را به قتل می‌رساند و پس از آن نیز اضطراب علت مرگ عمویش را  نیز می‌گیرد. میزانسن‌ها، نوع فیلمبرداری و نورپردازی‌ها بسیار دقیق و حساب‌شده در قالب یک اثر جنایی قصه را هدایت می‌کنند

۱۳- فیلم سازدهنی

• کارگردان: امیر نادری
• بازیگران: مهدی جوادی
• سال انتشار: ۱۳۵۲

خلاصه داستان: امیرو پسرکی بازیگوش است که عاشق سازدهنی دوستش عبدالله می‌شود. او برای اینکه بتواند با سازدهنی دوستش ساز بزند به عبدلله کولی می‌دهد تا جائیکه همه‌ی بچه‌ها مسخره‌اش می‌کنند.

سازدهنی ساخته‌ی امیر نادری یکی دیگر از آثار مهم موج نوی سینمای ایران است که به‌عنوان فیلمی متفاوت در این لیست حضور دارد و در دنیای معصومانه‌ی کودکان می‌گذرد. فیلم نمایی سنتی و محلی دارد و در بوشهر اتفاق می‌افتد، جائیکه زندگی مردمان جنوبی به‌تصویر کشیده شده و دنیای کودکانه‌ی شخصیت‌های فیلم در میانه‌ی بازیگوشی‌هایشان پرداخت می‌شود. فیلم اثری روانشناسانه در حوزه‌ی سینمای کودک و نوجوان است، روایتی لایه‌مند که وارد عمق روحیات کودکان شده و با معنایی استعاری به‌سراغ نمایش جهانی خاص‌تر می‌رود. همه‌ی آنچه که مربوط به کودکان است در لایه‌ی ابتدایی فیلم اتفاق می‌افتد و سرانجام نادری از این جهان رد می‌شود تا بواسطه‌ی فرمی که ساخته به محتوای دردناک خود برسد و جهان بزرگسالان را هدف بگیرد

فیلمساز با چیره‌دستی طبقه‌ی ثروتمند و فقیر را نشانه می‌گیرد و از امیرو و عبدلله به‌عنوان نماینده‌ی این دو طبقه استفاده می‌کند. امیرو سازدهنی ندارد پس به عبدالله کولی می‌دهد و خفت می‌کشد تا لذت ببرد. سرانجام فیلم به پایانی درخور می‌رسد و رشد شخصیتی امیرو را هدف این داستان تلخ قرار می‌دهد، جائیکه امیرو دیگر نمی‌خواهد سواری بدهد 

۱۲- فیلم تنگسیر

• کارگردان: امیر نادری
• بازیگران: بهروز وثوقی، پرویز فنی‌زاده
• سال انتشار: ۱۳۵۲

خلاصه داستان: زائرمحمد برای گرفتن طلب‌اش به خانه‌ی بزرگان بوشهر می‌رود. وقتی که آن‌ها زائرمحمد را از خانه بیرون می‌اندازند او تصمیم می‌گیرد که از آن‌ها انتقام بگیرد. مردم در ابتدا او را از این کار نهی می‌کنند اما در آخر طرفدارش می‌شوند.

تنگسیر یکی از بیاد ماندنی‌ترین فیلم‌های موج نوی سینمای ایران است که امیر نادری آن را براساس رمانی به‌همین نام و نوشته‌ی صادق چوبک ساخت. این فیلم داستانی سرراست و ساده دارد و پیرنگ‌اش بر محور انتقام شکل گرفته است. این روایت شخصیت‌محور، داستان زندگی مردی است که برای گرفتن حق‌اش مسیری سخت را انتحاب می‌کند. هسته‌ی مرکزی این فیلم به رشد و تحول کارکتر زائرمحمد وفادار است و پیرنگ فیلم حول تغییرات شخصیتی او شکل می‌گیرد. وقتی‌که بزرگان شهر حاضر به پس دادن پول محمد نمی‌شوند او به‌ناچار  دست به قتل می‌زند و در مقابل ظلم می‌ایستد.

قوانین انسانی به‌جای قوانین مدنی در تنگسیر حاکم می‌شود و قصه منتظر قاضی نمی‌ماند. فیلم نمایانگر نیاز جامعه‌ی سنتی و ابتدایی به قهرمان است، مردمان تنگسیر تا پیش از اینکه زائرمحمد به‌دنبال حق‌اش برود او را به نفرین و آرامش فرامی‌خواندند اما زمانی که او دست به اسلحه می‌شود، زائرمحمد دیگر شیرمحمد است و مردم روی شانه‌هایش بوسه می‌زنند. تنگسیر در پس داستان قهرمانانه‌اش روایتی اجتماعی از نوع برخورد مردم به ظلم را دارد، جامعه‌ای که می‌ترسد، سکوت می‌کند و در پس چپاول‌های قدرتمندان به‌دنبال یک قهرمان می‌گردد.

۱۱- فیلم بن بست

• کارگردان: پرویز صیاد
• بازیگران: مری آپیک، بهمن زرین‌پور
• سال انتشار: ۱۳۵۷

خلاصه داستان: دختر جوانی به‌همراه مادرش در خانه‌ای در کوچه‌ای بن‌بست زندگی می‌کنند. مردی از دور خانه‌ی آن‌ها را زیر نظر دارد و خیلی اوقات نیز دختر را تعقیب می‌کند. دختر به او دل می‌بندد و خیال عشق‌اش را در سر می‌پروراند.

این فیلم که براساس داستانی به نام نقل از دفتر خاطرات یک دوشیزه از آنتوان چخوف ساخته شده، اثری متفاوت در کارنامه‌ی پرویز صیاد است. فیلم تصویری رئال از جامعه‌ی مدرن تهران دهه‌ی 50 را به‌نمایش درمی‌آورد و قصه‌ای دل‌انگیز را تعریف می‌کند، عاشقانه‌ای خیالی که مخاطب را همراه رویاهای دختر به جهانی رنگارنگ می‌کشاند. شاید باورش سخت باشد که پرویز صیاد با آن لحن کمدی همیشگی‌اش چنین فیلمی را در کارنامه‌اش داشته باشد. بن‌بست داستانی ساده و سرراست دارد که با تعلیقی لطیف تماشاگر را به‌دنبال خود می‌کشاند. مخاطب تا پایان فیلم در فکر این است که مرد با دختر چکار دارد؟ اگر عاشق‌اش چرا جلو نمی‌آید؟ نکند اصلا دیوانه باشد؟ همه‌چیز تا انتها در یک بی‌خبری اتفاق می‌افتد اما به یکباره پایان‌بندی و پیچش داستانی جذابی در لحظات آخر فیلم اتفاق می‌افتد.

عشق در این فیلم به بن‌بست می‌رسد، احساسات در معنای استعاری‌اش به بازیچه گرفته می‌شود و دنیای رنگانگ عاشقانه در برابر منطق سرد دنیا رنگ‌اش پریشان می‌شود. پرویز صیاد اما در معنایی عمیق‌تر دختر و برادرش را کنار هم قرار می‌دهد و از هر دو به‌عنوان نمادی از آدم‌های جامعه استفاده می‌کند و به‌سمت اثری انتقادی می‌رود. صیاد در بی‌خبری و خیالات خام و ملودرام دختر، برادرش را به‌دست دشمن می‌سپارد. دختر خیالاتی است و برادرش زمانی که او غرق عاشقانه‌ها است زندگی‌اش را فدا می‌کند.

۱۰- فیلم سوته دلان

• کارگردان: علی حاتمی
• بازیگران: بهروز وثوقی، جمشید مشایخی
• سال انتشار: ۱۳۵۶

خلاصه داستان: حبیب آقا که مسئولیت زندگی مادر و برادر معلول‌اش مجید را برعهده دارد و خود را وقف آن‌ها کرده، برای بهبود حال مجید زنی به‌نام اقدس را برایش در نظر می‌گیرد. بعد از مدتی اقدس و مجید به یکدیگر علاقه‌مند می‌شوند.

سوته‌دلان یکی از فیلم‌های موج نویی دهه‌ی پنجاه است که در روزهای پایانی حکومت پهلوی ساخته شد. این فیلم که خارج از جریان فیلم‌فارسی ساخته شده بود توانست توجه مخاطبان و منتقدین را به خود جلب کند. سوته‌دلان داستانی درباره‌ی عشق است، ملودرامی عمیق، تاثیرگذار و قابل اعتنا که هنوز هم بعد از گذشت چندین دهه کار می‌کند و قابل احترام است. این فیلم برخلاف آثار عاشقانه‌ی فیلم‌های فارسی آن دوره نگاهی عمیق به مسئله‌ی عشق دارد. قهرمانی که قرار است اقدس را از فلاکت و بدبختی نجات دهد، نه خوشتیپ است و نه سالم، بلکه او مجنونی ساده‌دل است که خالصانه عشق می‌ورزد و از برادران خوشتیپ‌ترش معنای عشق را بهتر درک می‌کند.

این فیلم از نظر روایت و قصه شاید پخته‌ترین اثر در میان فیلم‌های علی حاتمی باشد، چراکه هم کارگردانی فوق‌العاده‌ای را به‌نمایش درمی‌آورد و هم فیلمنامه‌ای لایه‌مند دارد. از طرفی دیگر بازی بهروز وثوقی و آن گریم خاص‌اش به‌شدت مجذوب‌کننده است و به‌عنوان بستری دراماتیک مخاطب را به دل قصه می‌برد. سوته‌دلان اثری شاعرانه با داستانی به‌ظاهر ساده است، روایتی که یکی از پیچیده‌ترین عناصر هستی یعنی عشق را در لایه‌های درونی‌اش واکاوی می‌کند.

۹- فیلم طبیعت بی جان

• کارگردان: سهراب شهید‌ثالث
• بازیگران: زادور بنیادی
• سال انتشار: ۱۳۵۴

خلاصه داستان: سوزنبان پیری به‌همراه همسرش در کنار ریل راه‌آهن زندگی می‌کند. روزی مرد جوانی با وسایل‌اش از راه می‌رسد، کسی که قرار است بجای این سوزنبان خدمت کند. پیرمرد که نمی‌تواند از شغل‌اش دل بکند، نمی‌داند چگونه با این موضوع کنار بیاید.

طبیعت بی‌جان یک فیلم موج نویی است که نامزد جایزه‌ی خرس طلای برلین برای دریافت جایزه‌ی بهترین کارگردانی شد. این فیلم همچنین از این جشنواره جایزه نقدی دریافت کرد. سهراب شهیدثالث یکی از کارگردانان به‌نام ایرانی است، فیلمسازی که در مقابل جریان فیلم‌فارسی آثاری درخور توجه دارد. فیلم‌های روشنفکرانه‌ی او آثاری‌ با ویژگی‌های ماندگاری هستند، روایت‌هایی جذاب که جلوتر از زمان خود حرکت می‌کنند. طبیعت بی‌جان یک فیلم هنری است، شاهکاری که با نابازیگران ساخته شده و گویی تنها این شهیدثالث است که می‌داند چگونه از آن‌ها بازی بگیرد تا چیزی از جذابیت اثرش کم نشود.

ریتم کند، لحن سرد، میزانسن‌های خلوت و قاب‌بندی‌های استادانه آنقدری دقیق و حساب‌شده پیش رفته‌اند که به هیچ وجه مخاطب خسته نمی‌شود. این فیلم تنها دو بازیگر اصلی دارد و روایت مردی را پیش می‌گیرد که سال‌های سال است به‌همراه همسرش در خانه‌ی اداره‌ی راه با اندک وسایلی زندگی می‌کند و حالا وقت بازنشستگی رسیده است. فیلم با نمایش جزئیات دقیقی وارد زندگی این دو نفر می‌شود و با مهارتی مثال‌زدنی روزمرگی‌شان را به‌تصویر می‌کشد، تکرار و ملال این زندگی آنقدری قابل درک است که تماشاگر خودش را در آنجا احساس می‌کند. 

۸- فیلم گوزن ها

• کارگردان: مسعود کیمیایی
• بازیگران: بهروز وثوقی، فرامز قریبیان
• سال انتشار: ۱۳۵۳

خلاصه داستان: قدرت پس از انجام یک سرقت مسلحانه از بانک به خانه‌ی دوست معتادش سید می‌رود. او به سید کمک می‌کند تا دوباره به خودش بیاید و در مقابل  موادفروشی بیایستد. نهایتا خانه به محاصره‌ی پلیس درمی‌آید و قدرت و سید نیز راه فرارشان بسته می‌شود.

گوزن‌ها یکی از بهترین فیلم‌های موج نویی سینمای ایران است، فیلمی که پس از اکران به فروش قابل توجهی رسید و به‌خاطر استقبال بی‌نظیر تماشاگران رکود بیشترین تعداد روزهای اکران را شکست. همانند فیلم قیصر که برایش مخاطب عام و ایده‌های گیشه‌پسندانه مهم بود این فیلم نیز به درونمایه‌های اجتماعی وفادار است اما نسبت به سومین اثر کیمیایی برنده‌تر و چپ‌گراتر عمل می‌کند. هسته‌ی مرکزی فیلم، به سفر قهرمان شخصیت اول قصه یعنی سید رسول وفادار می‌ماند. او با کشتن عامل فساد، دچار تحول و رشد شخصیتی می‌شود و سهم‌اش را برای بهبود شرایط جامعه می‌پردازد.

گوزن‌ها فیلمی تلخ و تاریک است، اثری عمیق که تا سال‌ها به‌عنوان فیلمی مخاطب‌پسند کار می‌کند و قصه‌اش نیز همیشه تازه است. این فیلم شخصیت‌محور، نقدی بر شرایط اجتماعی کشور است، آدم‌های درگیر این قصه تا خرخره در بدبختی، فقر، فلاکت و فساد فرو رفته‌اند و فیلمساز تنها راه رهایی‌شان را در بیدار شدن و کنشگرانه زندگی کردن می‌بیند. بدون شک گوزن‌ها را می‌توان بهترین فیلم کارنامه‌ی مسعود کیمیایی در نظر گرفت، فیلمی که به‌طور کامل بازتاب‌دهنده‌ی جهان‌ قهرمان‌خواه مسعود کیمیایی است و در نوع خود یک مغلطه‌ی اجتماعی و اثری چندپهلو به‌شمار می‌آیند. بهروز وثوقی در این فیلم یکی از جذاب‌ترین بازی‌های تاریخ سینمای ایران را ارائه می‌دهد.

۷- فیلم رگبار

• کارگردان: بهرام بیضایی
• بازیگران: پرویز فنی‌زاده، پروانه معصومی
• سال انتشار: ۱۳۵۱

خلاصه داستان: آقای حکمتی که در یکی از مدارس جنوب شهر تدریس می‌کند، دلباخته‌ی عاطفه خواهر یکی از شاگردانش می‌شود. از طرفی دیگر نیز قصاب محله عاشق عاطفه است و مدیر مدرسه تمایل دارد که دخترش را به عقد حکمتی درآورد.

بیضایی در خاطراتش اشاره می‌کند که این فیلم را با مشکلات بسیار زیادی ساخته است. از یک طرف تهیه‌کننده حاضر به تامین همه‌ی هزینه‌ها نمی‌شده و از طرفی دیگر نیز تجهیزات فنی مناسبی در اختیارشان نبوده و عوامل بخاطر کمبود بودجه یکی‌درمیان در لوکیشن حاضر می‌شدند. با اینحال و با وجود مشکلات بسیاری که رگبار از سر رد کرده ، حالا این فیلم در میان منتقدان و تماشاگران جدی سینما به‌عنوان یکی از ماندگارترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران شناخته می‌شود، یک فیلم موج نویی که می‌توان هم از لحاظ فرم و هم از لحاظ محتوا آن را در زمره‌ی آثار شخصیت‌مند برشمرد.

رگبار در میانه‌ی فیلم‌های فارسی اثری بسیار متفاوت بود، چراکه نه کلیشه‌ها در آن حضور داشتند و نه پایانی خوش برای قهرمان قصه در میان بود. این فیلم یک نمایش استعاری و نمادین درباره‌ی جامعه‌ی آفت‌زده‌ی ماست. یک داستان سرراست و ساده از معلمی که با دیگران فرق دارد، به فکر تحول است، آوانگارد می‌اندیشد اما از آنجائیکه با دیگران متفاوت است، جایگاهی در جامعه ندارد و تنها این شاگردان‌اش هستند که او را می‌ستایند.

۶- فیلم کندو

• کارگردان: فریدون گله
• بازیگران: بهروز وثوقی، داوود رشیدی
• سال انتشار: ۱۳۵۴

خلاصه داستان: ابی و آقا حسینی بعد از اینکه از زندان آزاد می‌شوند دوباره یکدیگر را در یک قهوه‌خانه ملاقات می‌کنند. حسینی بعد از برنده شدن در بازی، حکم می‌کند تا ابی از خیابان لاله‌زار تا پل تجریش را بدون پول به کافه‌ها و رستوران‌ها برود و غذای مجانی بخورد. 

کندو یکی از فیلم‌های قابل تامل جریان موج نو پیش از انقلاب است که ایده‌ای اجتماعی روانشناسانه دارد. فیلم دنیایی سرد و خشن می‌سازد، جهانی پُر از کثیفی و زشتی که هیچ مجالی را برای خوب زیستن به انسان نمی‌دهد. جائی که زندان‌اش بهتر از بیرون‌اش است و آدم‌هایش تنها می‌توانند در زندان دوام بیاورند. هسته‌ی مرکزی کندو به سفر قهرمانانه‌ی ابی وفادار است او از هفت خوان می‌گذرد و خودش را به رشد و تعالی می‌رساند. ابی از انسانی فاقد هویت و شخصیت تبدیل به انسانی می‌شود که باید از آنچه دارد دفاع کند و دوباره روی پایش خودش بیایستد.

این فیلم اثری شخصیت‌محور است و فریدون گله با رشد و تعالی کارکتر ابی به روایت مورد نظرش می‌رسد. ابی از گره‌های روانی کودکی‌اش شروع می‌شود، به جامعه‌ای با ناهنجاری‌های مسموم‌کننده روبه‌رو می‌شود و لاجرم برای رهایی از وضعیتی که همیشه باهاش دست‌به‌گریبان بوده از لاله‌زار تا پل تجریش را می‌رود، دعوا می‌کند، آرام‌آرام از بند سایه‌های شخصیتی‌اش رها می‌شود و درنهایت تبدیل به قهرمانی می‌شود که جامعه‌ای به‌ بن‌بست رسیده به آن نیاز خواهد داشت. این فیلم، اثری است که برای همیشه کار می‌کند، موضوعی دارد که هرچه پیش می‌رود جدیدتر است.

۵- فیلم تنگنا

• کارگردان: امیر نادری
• بازیگران: سعید راد، نوری کسرائی
• سال انتشار: ۱۳۵۲

خلاصه داستان: علی به‌خاطر پول قمار در یک باشگاه بیلیارد با سه برادر درگیر می‌شود و ناخواسته یکی از آن‌ها را می‌کشد. بعد از این اتفاق او و دوستش فرار می‌کنند و برادران مقتول برای پیدا کردن علی همه‌ی تهران را می‌گردند.

تنگنا یکی دیگر از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران و متعلق به اولین دوره‌ی موج نوی سینماست. از این فیلم می‌توان به‌عنوان یکی از تلخ‌ترین فیلم‌های سینمای ایران نام برد، نمایشی که حتی در میان آثار موج نوی دهه‌ی ۵۰ نیز اثری متفاوت است. تنگنا ادامه‌ی فرم و روایتی موسوم به روایت‌های خیابانی است که فرخ غفاری در فیلم جنوب شهر پایه‌ریزی کرد. این فیلم اثری تاریک با لحنی سرد و خشن است، روایتگر شهری درنده که از آدم‌هایش هرزه‌گیاه می‌سازد. هیچ چیز زیبایی در این قصه پیدا نیست، آدم‌ها در تنگنای سرنوشت محتومشان گیر افتاده‌اند و راه خلاصی نیز پیدا نمی‌کنند.

علی خوشدست نماینده‌ی قشری مفلس و به تنگ آمده است، آدم‌هایی که افسار زندگی‌شان بدست سرنوشت افتاده و در این میان نیز مثل سنگ تیپا خورده‌ای به اطراف پرت می‌شوند. علی شبیه هیچکدام از قهرمان‌های فیلم‌فارسی و موج نویی نیست، او سیاه‌وسفید است، کاملا واقعی است و شبیه همه‌ی آدم‌های شکست‌خورده‌ی اطرافمان می‌نماید. شخصیتی غیرآرمانی که برخلاف زارممد و قیصر قرص و محکم نمی‌ایستد و قرار است در خیابان به‌سوی نیستی برود. موسیقی منفردزاده و صدای فریدون فروغی خارج از قصه‌ی جذاب فیلم، عنصری ماندگار در فضای موسیقی ایران است.

۴- فیلم قیصر

• کارگردان: مسعود کیمیایی
• بازیگران: بهروز وثوقی، ناصر ملک مطیعی
• سال انتشار: ۱۳۴۸

خلاصه داستان: بعد از اینکه فاطمه بخاطر تعرض یکی از آب‌منگول‌ها خودکشی می‌کند و برادرش فرمان نیز به قتل می‌رسد، قیصر تصمیم می‌گیرد تا انتقام آن‌ها را بگیرد. او یکی‌یکی برادران آب‌منگول را بسزای اعمالشان می‌رساند و خود نیز به دام پلیس می‌افتد.

فیلم قیصر از آغازکنندگان موج نوی سینمای ایران به‌شمار می‌آید، فیلمی که توانست تغییر عمده‌ای در مسیر فیلمسازی ایران ایجاد کند و همانند فیلم جنوب شهر فرخ غفاری جریان‌ساز باشد. کیمیایی این فیلم را به‌عنوان جوابیه‌ای برای فیلم‌فارسی ساخت، فیلمی که علاوه بر روشن‌گری‌های موج نوی سینما به ایده‌ها و زمینه‌های اجتماعی اهمیت می‌داد و گیشه نیز برایش اهمیت داشت. قیصر نقطه عطف مهمی در سینمای کیمیایی به‌حساب می‌آید، تا جائیکه هرآنچه بعد از این فیلم در آثار او می‌بینیم، تکرار و یا دیگرپرداختی بر عناصر روایتی قیصر است.

قیصر در دنیای کیمیایی اعتراضی نرم نسبت به وضع موجود است و قهرمان‌اش قیصر برخلاف دایی، تن خم نمی‌کند و به‌دنبال برآوردن جهان آرمانی‌اش مرگ را به جان می‌خرد و هر آنچه که دارد از دست می‌دهد. فیلم داستانی از عصیان، انتقام، تنهایی و مرگ است. قیصر به‌سان قهرمان‌های دنیای وسترن است، کارکتری که گویا نیاز جامعه‌ی ایران را به حرکت‌های آنارشیستی مرتفع می‌کند. این فیلم بواسطه‌ی داشتن المان‌هایی از دنیای مردانگی به سرعت در میان مردم محبوب شد اما چیزی که در این میان وجود داشت، عدم تاثیرگذاری‌ مورد نظر کیمیایی بود. 

۳- فیلم آرامش در حضور دیگران

• کارگردان: ناصر تقوایی
• بازیگران: اکبر مشکین، ثریا قاسمی
• سال انتشار: ۱۳۵۱

خلاصه داستان: سرهنگ بازنشسته‌ای مرغداری خود را می‌فروشد و به‌همراه همسرش به تهران می‌رود تا با دخترانش زندگی کند. دختران سرهنگ سبک زندگی متفاوتی نسبت به پدر دارند و سرهنگ از این بابت ناراحت است. 

اولین فیلم ناصر تقوایی یعنی آرامش در حضور دیگران بعد از اینکه مراحل پس تولید را در سال ۱۳۴۹ طی کرد به مدت چند سال توقیف شد و پس از آن در سال ۱۳۵۱ به‌نمایش درآمد. فیلم برای آخرین بار  دوباره در سال ۱۳۵۲ نشان داده شد که بخاطر هجمه‌هایی که علیه‌اش به راه افتاد، به کلی از لیست فیلم‌های قابل نمایش خط خورد. این فیلم که یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است، تقوایی فیلمنامه‌اش را براساس داستانی به‌همین نام و نوشته‌ی غلامحسین ساعدی نوشت. آرامش در حضور دیگران یکی از آثار مهم و پیشگام موج نو سینمای ایران به‌شمار می‌رود که به‌همراه گاو مهرجویی این جریان را هدایت می‌کردند.

غلامحسین ساعدی را بخاطر قصه‌های تصویری‌اش می‌توان یکی از شخصیت‌های برجسته‌ی موج نوی ایران در نظر گرفت. آرامش در حضور دیگران فیلمی با ایده‌های روانشناسی است که در ابتدا زنان را هدف قرار می‌دهد. ساعدی و تقوایی از الگوهای یونگی شخصیتی زنان استفاده می‌کنند. منیژه، ملیحه و لقا در نقش‌های همسر، مادر و معشوقه ظاهر می‌شوند و در بطن قصه جای می‌گیرند. تقوایی در این فیلم گذار سنت به مدرنیته را به‌نمایش درمی‌آورد و سرهنگ را به‌عنوان نمادی از سنت و اصالت در نظر می‌گیرد، اصالتی که آهسته‌آهسته رو به جنون و نابودی می‌رود.

۲- فیلم گاو

• کارگردان: داریوش مهرجویی
• بازیگران: عزت‌ا... انتظامی، علی نصیریان
• سال انتشار: ۱۳۴۸

خلاصه داستان: گاو مش حسن به دلیل نامشخصی می‌میرد. همسرش که نمی‌تواند خبر مرگ گاو را به شوهرش بدهد، به دروغ می‌گوید که گاو گریخته است. مش حسن بعد از این اتفاق حالش بد می‌شود و فکر می‌کند که گاو است.

گاو یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است که مهرجویی فیلمنامه‌اش را براساس داستان گاو غلامحسین ساعدی نوشت. این فیلم در میان منتقدان خارجی بسیار محبوب شد و آن‌ها فیلم را چیزی شبیه‌به یک شاهکار در نظر گرفتند. جایزه‌ی ویژه‌ی هیئت داوران فیلم برلین، جایزه‌ی فیپرشی جشنواره ونیز و جایزه‌ی بهترین فیلمنامه‌ی جشنواره سینمایی سپاس از جمله جایزه‌های مهمی بود که گاو دریافت کرد. فیلم گاو که یکی از مهمترین فیلم‌های موج نوی سینمای ایران به‌شمار می‌آید، توانست توجه منتقدان داخلی را نیز به خود جلب کند.

گاو یک اقتباس فوق‌العاده از منبع اصلی به‌شمار می‌آید، فیلمی که طبق عناصر دراماتیک سینمایی دست به تغییراتی جذاب در قصه‌ی اولیه می‌زند، شخصیت‌هایی تازه اضافه می‌کند و به حیوان گاو شخصیت می‌بخشد. این فیلم یک اثر استعاری به‌شمار می‌آید، قصه‌ای اجتماعی در باب اقتصاد. گاو نمادی از جهان‌های تک‌محصولی است، محیط‌هایی که تنها از یک منبع ارتزاق می‌کنند و اگر آن منبع تمام شود، همه‌ی آنچه که در آن اطراف وجود دارد نابود خواهد شد. این فیلم عمیق بسیاری از زمان خودش جلوتر بود، به‌طوری که فدریکو فلینی از آن به‌عنوان یکی از فیلم‌های مورد علاقه‌اش یاد می‌کند.

۱- فیلم خشت و آینه

• کارگردان: ابراهیم گلستان
• بازیگران: زکریا هاشمی، مهری مهرنیا
• سال انتشار: ۱۳۴۴

خلاصه داستان: زنی بچه‌ی خود را در تاکسی هاشم رها و می‌کند و می‌رود. هاشم که از پیدا کردن زن عاجز مانده، بچه را به‌همراه نامزدش به خانه می‌برد. نامزدش تاجی از او می‌خواهد که بچه را نگه دارند و به پرورشگاه نبرند.

فیلم خشت‌ و آینه که به‌عنوان یکی از پیشگامان موج نوی سینمای ایران به‌شمار می‌آید در سال ۲۰۱۸  در بخش فیلم‌های کلاسیک جشنواره ونیز به‌نمایش درآمد. این فیلم که اولین ساخته‌ی بلند گلستان است آغازگر جریانی چپ‌گرا در مقابل فیلم‌فارسی بود، اثری که از نظر منتقدان یکی از مهترین آثار سینمای ایران است که قواعد سنتی فیلمسازی را رد می‌کند و وارد پارادایم‌های مدرن می‌شود. گلستان خشت و آینه را در استودیو فیلم گلستان تحت تاثیر سینمای فرانسه و ایتالیا و ایده‌های حزب توده که پیشتر عضوش بود ساخت.

این فیلم چپ‌گرا جهانی تلخ و فاقد هرگونه زیبایی می‌سازد و همانند بیش‌تر آثار موج نویی آن سال‌ها به دیدن زشتی‌ها روی می‌آورد. فضایی که در خشت و آینه رقم می‌خورد، اتمسفری مسموم و ناراحت‌کننده است، آدم‌هایش یا دچار انفعال هستند و یا لبریز از ترس و شک. هیچکس زندگی درستی ندارد و یاس و بی‌انگیزگی جولان می‌دهد. خشت و آینه در یکی از جالب‌ترین ایده‌هایش به انتلکت‌های کافه‌رو و حراف طعنه می‌زند. این فیلم در زمان اکران اقبال چندانی پیدا نکرد، هم تماشاگران و هم نویسندگان و منتقدان همفکر خود گلستان از اثر راضی نبودند. 

---