بازار تبریز اولین و بزرگ ترین بازار جهان در یونسکو
بازار تبریز از بزرگ‌ترین بازارهای مسقف جهان و اولین بازاری است که به ثبت جهانی رسیده؛ تیمچه مظفریه آن معروف به بازار فرش تبریز است.
تبریز قطب گردشگری شمال غرب کشور است که به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و تاریخی این شهر و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، در طول قرن‌های گذشته همواره یکی از مهم‌ترین مراکز تجارت و بازرگانی آسیای غربی به شمار می‌رفته است؛ از این رو این بازار با تمام ویژگی‌های معماری و فضایی، آن را در طول تاریخ برجسته کرده است. بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی در تور ایرانگردی، تبریز را در برنامه‌های سفر خود قرار می‌دهند و حتما از جاهای دیدنی تبریز و به خصوص بازار تبریز بازدید می‌کنند.
مجموعه بازار تبریز
مجموعه بازار تبریز در مرداد ماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بازار تبریز از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی محسوب می‌شود.
این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، با طولی معادل یک کیلومتر یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های به هم پیوسته و مسقف دنیا است.
طاق‌ها و گنبدهایی با کاربندی‌های زیبا و ارتفاع بلند، سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفته‌اند، این بازار را به‌عنوان نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشته‌اند.
عکس از: حسین خسروی
موقعیت جغرافیایی بازار
در تبریز نیز این امر مستثنی نبوده و بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی-جنوبی و شرقی-غربی تشکیل شده است.
مهم‌ترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است.
این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعهٔ کاخ‌های ولیعهدنشین)، از سمت غرب به مسجد جامع محدودشده و از شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش بهوسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند.
نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری، در بخشی از نقشهٔ دارالسلطنهٔ تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده است. طرح این بازار در بخش شمال شرقی نقشهٔ مذکور رسم شده و اکثر مکان‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آن‌ها پنج تا ۶ متر است كه در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران کوتاه‌تر است.
راسته‌های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده است. در فضاهای بین آن‌ها اجزای اصلی تشکیل‌دهنده بازار همانند تیمچه ها و سراها بنا شده است که تقاطع راسته‌ها را چهار سوق ها با گنبدهای زیبا پوشانده است. گنبد تیمچه امیر، بزرگ‌ترین گنبد بازار بوده و زیباترین تیمچه، مظفریه است.
بازار از نگاه جهانگردان
عکس از: حسین خسروی
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن‌بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.
شاردن فرانسوی آن را عالی‌ترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاقهای دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است.
ابن‌بطوطه، سیاح مشهور که در سال ۷۳۱ هجری قمری وارد تبریز شده، می‌گوید: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام... من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره شد.»
تاورنیه نیز در سال ۱۰۴۶ هجری قمری از بازار تبریز دیدن کرده و آن را ستوده است.
عکس از: حسین خسروی
«حمدالله مستوفی»، مورخ و جغرافی‌دان معروف قرن هشتم، ضمن تعریف خوبی و فراوانی غلات و میوه‌های تبریز و اشاره به مزیت پاره‌ای از انواع مخصوص گلابی، سیب، زردآلو و انگور آن، مردم این شهر را اعم از فقیر و غنی اهل کسب و دادوستد معرفی کرده و یادآور شده که در آن دیار متمول بسیار است.
در زمان عباس ميرزا که تبريز وليعهدنشين و دارالسلطنه شد، سراها و تیمچه‌ها و بازارهای زیبایی احداث شد.
هوتم شیندلر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی دربارهٔ تبریز و بازارهای آن چنین می‌نویسد:
شهر بسیار گسترده است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیلهٔ پرداخت که از این جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با اینکه در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.
قدیمی‌ترین نقشه تبریز مربوط به سال ۹۴۰ هجری قمری است که توسط مطراقچی ترسیم شده و در موزه‌ای در ترکیه نگهداری می‌شود.
بازار تبریز، تيمچه امير يکی از شاهکارهای جالب معماری و باشکوه‌ترین تیمچه‌های بازار تبريز به‌حساب می‌آید. بانی تیمچه امیر، میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه است که در ۱۲۶۰ هجری قمری درگذشت.
معمار معروف آن صمد معمار بوده که داستان زندگی او در بین معماران تبریز زبانزد است. وی در اواخر عمر با فقر روزگار گذرانید و با فقر زندگی را بدرود گفت.
تیمچه حاج صفرعلی، بنایی است معظم که بانی آن حاج صفرعلی خوئی، بازرگان معروف معاصر فتحعلی شاه قاجار بود.
تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخش‌های بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی، تاجر سرشناس دوره ناصرالدین‌شاه در سال ۱۳۰۵ آن را ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت در این تیمچه، به‌نام مظفریه نام‌گذاری کرد.
با توجه به اینكه هر بنای نوبنیادی در تبریز اگر مورد توجه ولیعهد وقت قرار می‌گرفت بایستی آن را به ولیعهد پیشكش می‌کردند، این بازرگان كاردان نیز بنا را به‌نام «مظفرالدین میرزا مظفریه» نامید كه مورد تحسین ولیعهد قرار گرفت و از تصاحب و تملک آن خودداری كرد.
در حال حاضر «تیمچه مظفریه» که یكی از مراكز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران است، شهرتی جهانی دارد. این تیمچه دو طبقه دارد كه هر طبقه آن بیست‌وشش حجره فرش فروشی را در خود جای داده است.
بازار صفی به‌نام شاه صفی فرزند شاه‌عباس بزرگ صفوی نام‌گذاری شده است.
کاروانسرای حاج سیدحسین میانه، توسط یکی از بازرگانان معروف به نام حاج سیدحسین الحسینی بنا شده است. حاج میرزا ابوالحسن از وابستگان دربار، بازار و سرا و تیمچه میرزا ابوالحسن را احداث کرده است.
تیمچه و سرای میرزا مهدی از آثار میرزا سیدمهدی قاضی طباطبائی جد خاندان قاضی طباطبائی در مجموعهٔ بازار تبریز است. تیمچهٔ سرای میرزا شفیع توسط یکی از بزرگان شهر مربوط به دربار قاجار بنا شده است.
عکس از: حسین خسروی
مرمت بازار
بازسازی و مرمت مجموعه بازار تبریز، به‌احتمال‌قوی همزمان با بنای باروی شهر به همت نجف قلی خان بیگلربیگی از سال ۱۱۹۴ هجری آغاز شده است.
تیمچه‌ها
راسته های بازار
عنصر اصلی سازنده بازار را می توان راسته های اصلی و فرعی آن، نامید که در قدیم از دروازه ها به درون شهر تا میدان اصلی و مسجد جامع، امتداد داشت. در بازار بزرگ تبریز شما می‌توانید بیش از ۲۰ راسته را ببنید.
راسته بازارها
آینه‌سازان (آیناچی‌لار)
احتشام
امیر
بازارچه رنگی (رهلی بازار)
بزازان
بیگلربیگی (پشت بازار امیر)
حلاجان (پانبخچی بازار)
گونی‌چی‌ها (تلیسچی بازار)
حاج محمدحسن
حرمخانه
دباغ خانه
دلاله‌زن بزرگ
دلاله‌زن کوچک
راسته بازار جدید
راسته بازار قدیم
سراجان (کاغاذچی بازار)
سرخاب
شتربان (دوه‌چی بازارچاسی)
شریف‌العلما
شعربافان
شیشه‌گر خانه
صادقیه
صفی
عباچی بازار
قندفروشان
قیزبستی بازار
قائم مقام (کره‌نی خانا)
کفاشان (باشماخچی بازار)
کلاهدوزان (بوهچی بازار)
مسجد جامع (جومه مچیدی)
مسجد کبود (گوی مچید)
مقبره
میرابوالحسن
نجاران
یمنی دوزان
تیمچه
تیمچه‌ها به فضاها و مناطقی گفته می‌شود که سقف آن‌ها بهصورت گنبدی و آجرکاری ساخته شده‌اند. تیمچه‌ها دارای درهای ورودی بزرگ و محکمی هستند که روزها باز و شب‌ها و ایام تعطیلی بسته می‌شوند.
هر تیمچه نگهبانانی دارد که آن‌ها را «اوداباشی» (سرایدار) گویند. تیمچه‌ها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیم شده است. فضای عمومی تیمچه که محل انبار و انبوهی کالاها است، زیرزمین که مخصوص انبار کردن و حفظ و نگهداری کالا است، اتاق حجره همکف تیمچه که محل دادوستد و رتق‌وفتق امور اقتصادی و اجتماعی است. طبقه بالای هر تیمچه که مخصوص استراحت و بیتوته شبانه در ایام قدیم بود و بازرگان غیر تبریزی در طبقه دوم حجره، شب‌ها استراحت می‌کردند.
تیمچه‌های بازار تبریز
تیمچه امیر
تیمچه حاجی صفرعلی
تیمچه میرابوالحسن
اوچ تیمچه‌لر
تیمچه مظفریه
تیمچه شیخ کاظم
تیمچه صادقیه
تیمچه حاجی محمدقلی
تیمچه شعربافان
تیمچه عباچی
تیمچه قندفروشان
تیمچه شازدا
تیمچه بزازان
تیمچه ملک
تیمچه خان
تیمچه در عباسی
تیمچه مظفریه معروف به بازار فرش تبریز
اگر بخواهیم معروف ترین قسمت این مجموعه بزرگ را معرفی کنیم، بدون شک آنجا جایی نیست جز تیمچه مظفریه.
این تیمچه در سال ۱۳۰۵ قمری در دوره ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجاری و به کمک و همت یکی از بازرگانان مشهور تبریز به‌نام حاج شیح محمد جعفر قزوینی، بنا شده است.
نکته جالب و تاریخی در اسم این تیمچه این است که در دوران قاجاری اگر هر بنای تازه ساخته شده مورد توجه ولیعهد وقت قرار می‌گرفت، سازنده آن را باید به او پیشکش می‌کرد؛ به همین دلیل حاج شیح محمد جعفر قزوینی نام «مظفرالدین میرزا مظفریه» را بر آن نهاد و ولیعهد بسیار خوشحال شد و امتیازات ویژه‌ای به این بازرگان مشهور داد.
تیمچه مظفریه اهمیتی ویژه در سطح ایران و حتی تجارت جهانی فرش دارد زیرا یکی از مراکز مهم صادرات و تجارت فرش آذربایجان و ایران است.
ساختار معماری و هندسه کشیده تیمچه مظفریه در راستای شمالی - جنوبی آن را به الگوی دالان شبیه کرده است. سردرِ ورودی تیمچه مظفریه در محل تلاقی با راسته بازار قیزبسدی دارای طاق آجری در حد یک طبقه است که در لچکی با آجرکاری حصیری تزئین شده است. شکل قاعده تیمچه در حالت کلی متشکل از یک مستطیل کشیده با گوشه‌های پَخ است که نیم طاقهای ورودی به دو سر آن پیوند خورده است. در بدنه شرقی و غربی فضای ورودی، پلکان‌های منظم و غیرمتقارن دسترسی به حجره‌های فوقانی را ممکن می‌سازد.
هرچند که با گذر زمان دخل و تصرف‌هایی در ماهیت اولیه تیمچه رخ‌داده است، اما تعادل موجود در کالبد آن همچنان محفوظ است.
عکس از: tripyar
در حال حاضر ماهیت ایوانچه‌ها به کل از بین رفته و به فضای داخلی حجره‌ها اضافه شده است. به منظور دسترسی به حجره‌ها و برقراری ارتباط بین آن‌ها نیز راهرویی دالان مانند با سقف طاقی در فضای پشت حجره‌ها احداث شده است.
کاروانسراها و سراهای بازار
اگر اجزای بازار را بشناسید، می‌دانید که سراها به حیاط‌های روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. در گذشته باربرها لوازم تجاری و محصولات را از کاروانسراها به سرا ها منتقل می‌کردند.
چندی از سراهای معروف بازار تبریز را معرفی می‌کنیم:
سرای امید، سرای حاج رسول، سرای امیر، سرای دو دری، سرای کچه‌چی لر، سرای درب عباسی، سرای حاج محمدقلی، سرای میرزا جلیل، سرای آلمان‌ها در بازار کفاشان، سرای میرزا مهدی، سرای حاج تقی، سرای خان و سرای گرجی‌لر.
سراهای مهم بازار تبریز به واحدهای کوچک و حیاط روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. درگذشته رسم بر این بود که مال‌التجاره‌های بدون چهارپایان باربر در محوطه آن تخلیه شود.
عکس از: کاناوال عکاس نامشخص
سرای امیر
این بَنا که وسیع‌ترین سرای موجود در بازار است، در نیمه جنوبی و حاشیه شرقی مجموعه بازار قرار دارد. سرای امیر دارای صحن بزرگ مستطیل شکل با گوشه‌های پخ به ابعاد تقریبی ۵۰ متر در ۷۰ متر است که کشیدگی آن در راستای شمالی - جنوبی است. مساحت صحن در حدود ۳۳۵۰ مترمربع است که دورتادور آن را حجره‌هایی در دو طبقه تشکیل می‌دهند.
عکس از: وحیدعبدی
راسته‌ها
راسته بازارها و بازارهای بزرگ تبریز به معابر عمومی مسقف گفته می‌شود که فاقد درب ورودی هستند و به عنوان معابر اصلی بازار عمل می‌کنند.
از مهم‌ترین راسته‌های بازار تبریز عبارت‌اند از:
راسته بازار جدید
راسته بازار قدیم
بازار کفاشان
بازار صفی
بازار جمعه مسجد
قیزبستی بازار
بورکچی بازار (کلاهدوزان)
بازار صادقیه
بازار یمنی دوز
سراجان
پنبه‌چی بازار
و...
راسته بازار جدید
این راسته بزرگ‌ترین و به عبارتی طولانی‌ترین الگوی فضایی بازار است. با توجه به اینکه ساختار راسته به مرورزمان و با اتصال نامنظم حجره‌ها به یکدیگر شکل گرفته، بنابراین مسیر راسته در برخی مناطق دارای انحراف و شکست خطی است؛ با این‌حال طول راسته در حدود ۳۱۳ متر است که از جنوب به مسجد مقبره شهید قاضی در تقاطع راسته باشماخچیلار و از شمال به تیمچه میرزا شفیع منتهی می‌شود.
پوشش سقف این راسته، بهصورت طاق و تویزه اجرا شده که علاوه‌بر شکست یکنواختی مجموعه، فضای آرام و مطمئنی برای خریداران و مکث در جلوی دهانه حجره‌ها فراهم می‌آورد. انواع مختلف طاق اعم از کجاوه، چهاربخشی، کلنبو و... در این راسته قابل مشاهده است.
دالان‌ها
در بخش ورودی بعضی از سراهای بزرگ، فضای گنبددار بسیار زیبا و با شکوهی وجود دارد که دالان نامیده می‌شود. هرکدام از این سراها و تیمچه‌ها و کاروانسراها بهوسیلهٔ دالان‌هایی به بازار اصلی راه دارند و اکثراً به‌نام تیمچه‌ها و سراهای وابسته شهرت دارند که معروف‌ترین آن‌ها، دالان خونی (قانلی دالان)، دالان حاج رحیم، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان میرزا مهدی و دالان شعربافان است.
عکس از: asrtabriz
فضای خارجی بازار
و اما فضای خارجی بازار تبریز شامل کاروانسراها می‌شود:
۱) کاروانسراها
قطعا کاروانسراها نامی آشنا برای اکثر افراد است. در گذشته بارهایی که مقصدشان بازارها بودند، ابتدا با چهارپایانشان به داخل کاروانسراها رفته و بارهایشان را در آنجا خالی کرده و سپس باربرها کالاها را بدون کمک چهارپایان به سراها و انبارها در داخل بازار منتقل می‌کردند.
کاروانسراها دارای فضای سبز با گلکاری‌های زیبا بودند و معمولا دارای استخر، حوضچه و آب انبارها بودند. از دیگر امکانات کاروانسرا می‌توان به انبارهای متعدد و اتاق‌ها جهت اسکان اشاره کرد.
چندی از کاروانسراهای معروف بازار تبریز را معرفی می‌کنیم:
کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، بزرگ امیر، کاروانسرای حاج سید حسین کهنه، کاروانسرای حاج میرزا محمد، کاروانسرای حاج ابوالحسن.
مراکز خدماتی و اجتماعی در بازار تبریز
علاوه‌بر اجزای اصلی تشکیل‌دهنده بازارها، به‌مرور زمان با آمیخته شدن بازار و دین، مدارس، مساجد و حسینه‌ها به معماری بازار افزوده شدند. از طرف دیگر به دلیل نقش مهم اجتماعی بازار در زندگی روزمره ، ابنیه‌ها با عملکرد اجتماعی و خدماتی مانند رستوران، زورخانه، چای خانه، حمام و... در بازار احداث شد که هر کدام دارای آداب و رسوم مخصوص خود بوده‌اند.
در بازار تبریز شما می‌توانید در حدود ۱۲ مدرسه علوم دینی و اسلامی مشاهده کنید که از معروف‌ترین آن‌ها: مدرسه طالبیه، جعفریه، صادقیه، اکبریه، حاج علی صفرعلی است.
در حدود ۳۰ مسجد تاریخی که دارای گنبدهایی با معماری خاص و مقرنس کاری شده نیز در این بازار وجود دارد.
مسجد جامع (جمعه مسجد)، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی (میرزا یوسف آقا)، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت‌الله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه‌ای، مسجد اشراقی، مسجد صادقیه بخشی از این مسجدهای تاریخی را تشکیل می‌دهد.
برای نیازهای شخصی افراد گرمابه و حمام‌های تاریخی در محدوده بازار تبریز وجود داد که از نظر قدمت تاریخی و معماری دارای اهمیت هستند.
برخی از این حمام‌های تاریخی عبارتند از: حمام فردوسی، حمام میرزا مهدی، حمام نوبر، حمام خان، حمام سید گلابی و حمام قاضی.
