ناگفته‌های کاخ چهل ستون اصفهان
جای تردیدی نیست که عمارت چهل ستون اصفهان دارای شهرتی جهانی است؛ ولی این بنای تاریخی، دارای حقایق پنهان و ناگفته‌ای است که بهتر است بیشتر درباره آن بدانید.
محتوای اصلی این مطلب متعلق به سایت کجارو بوده و در زومجی بازنشر شده است.
کاخ-باغ چهل ستون یکی از نمونه باغ‌های سلطنتی به‌جای مانده از دوره صفوی در شهر اصفهان است که با نام کاخ چهلستون یا باغ موزه چهل ستون نیز شناخته می‌شود. درواقع، این باغ بخش کوچکی از باغ وسیع جهان‌نما است که شاه عباس اول با احداث کوشکی در میان آن هسته نخستین کاخ چهل ستون را ایجاد کرد. این میراث تاریخی از جمله مشهورترین و محبوب‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود که با وجود آسیب‌های وارد شده، هنوز هم زیبایی‌های خیره‌کننده‌ای برای عرضه به دیدگان گردشگران و بازدیدکنندگان دارد.
برای سفر به اصفهان با تور، می‌توانید تور اصفهان را در کجارو جست‌وجو و از میان فهرست ده‌ها تور آژانس‌های معتبر مسافرتی، تور مورد نظر خود را با پایین‌ترین قیمت، به‌راحتی خریداری کنید.
آدرس
باغ چهلستون واقع در شهر اصفهان و در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌جهان قرار دارد. این باغ در بستر شهر و در میان سایر باغ‌ها شکل گرفته و به گونه‌ای طراحی شده که امكان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر باشد. مجموعه‌ای از این باغ‌ها كه در امتداد چهارباغ شکل گرفته بودند، یكی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شكل می‌دادند و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است؛ زیرا حلقه وصل این شالوده و شالوده دیگر شهری یعنی مجموعه نقش‌جهان بوده است.
باغ چهل ستون
باغ چهل ستون سه در ورودی داشته که در قدیمی آن، رو به شرق قرار گرفته است. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و سپس به خود بنا خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حرکت را به کمک درختانی در دو سو به سمت کاخ اصلی نشان می‌دهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار كمی است كه به جاری شدن آب در جوی‌ها كمك می‌کند.
آب باغ در گذشته از شاخه‌ای از مادی «فدن» تأمین می‌شده که پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان می‌شد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تأمین می‌شود. پوشش گیاهی باغ چهلستون در حال حاضر عبارت است از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچه‌های اطراف کاخ، گل‌هایی فصلی كاشته شده كه در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده می‌شود. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است.
باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا شده و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود است. ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش جهان یا سایر بناهای عمومی تاریخی در گذشته وجود داشته كه نمادی از ساختار شهری است؛ این ارتباط درونی به كمک فضاهای كوچک سرپوشیده میانی مانند ورودی‌ها و ملحقات ایجاد شده بود.
تاریخچه
باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌ای از یك باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی، چون تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود. ولی در همان سال در نتیجه کاوش‌هایی كه به عمل آمد، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی کوتاه‌تر و بر زمینه صورتی‌رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه‌عباس دوم نسبت می‌دهد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌کند و دیگری كه طولانی‌تر است و خطوط آن گچ‌بری بر زمینه آبی‌رنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد.
یكی از برنامه‌های شهری دوره شاه عباس اول و پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت در سال۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ‌های متعدد پیرامون آن بود. پی‌درپی بودن باغ‌ها كه یادآور مفهوم "باغ اندر باغ" هستند، چون باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت بهشت، باغ فتح‌آباد، باغ كاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان و سایر باغ‌ها، از جمله اصول طرح‌اندازی شهر اصفهان محسوب می‌شد. امروزه به جز باغ هشت بهشت و باغ چهلستون، سایر باغ‌ها از بین رفته‌اند و تنها نامی از آن‌ها باقی است.
با انتخاب اصفهان به پايتختی و گسترش شهر به طرف جنوب و احداث ميدان امام، استقرار کاخ‌های شاهی به وسیله شيخ بهائی پایه‌ریزی شد. انتخاب فضائی وسيع در مجموعه‌ای که در آن روزگار (دولت‌خانه) ناميده می‌شد و بررسی‌هایی که برای آينده صورت می‌گرفت، تماماً از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهائی، دانشمند بلندآوازه دوره صفوی حکايت دارد؛ مجموعه کاخ‌هایی که شروع آن‌ها (عالی‌قاپو) بود و تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در اين محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نيز مستقر بود، عماراتی مانند تالار اشرف، جبه‌خانه، رکيب خانه، کشیک‌خانه، تالار طويله، کاخ هشت‌بهشت، توحيد خانه، و برخی عمارت‌های ديگر ساخته شد.
درمیان باغ چهلستون، شاه‌عباس عمارتی به شكل کلاه‌فرنگی با اتاق‌های كوچك در اطراف آن طرح انداخت كه از آن به‌عنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد می‌شود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شده است. پس از آن با شروع سلطنت شاه‌عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده شده و تالارها و ایوان‌هایی بر آن افزوده‌اند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزئینات نقاشی، آینه‌کاری، کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها اشاره كرد. تالارهای وسیع كاخ در دوره شاه‌عباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری (۱۶۴۲ میلادی) با حضور شاه‌عباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاح شده است.
باتوجه‌به ماده تاريخ‌هایی که بعضی از شعرای عصر صفويه در اشعارشان آورده‌اند و با مراجعه به کتب و متون مربوط‌به آن روزگار، سال اتمام کاخ چهلستون ۱۰۵۷ هجری در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم بوده است. از جمله اين شعرا (صائب تبريزی) ملک الشعراء آن روزگار است که طی قصيده بلند بالایی چهلستون را توصيف کرده و در آخر قصيده با مصراع قبله‌گاه تاجداران باد دائم اين مکان، سال ۱۰۵۷ هجری را بيان کرده است.
در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، كاخ چهلستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به احتمال‌زیاد مطابق سابق به عمل آمده است. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون فلاندن و كست در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه و والی اصفهان، خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافته است.
معماری
معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است و مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول ۳۸ متر، عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر است که رو به شرق ساخته شده است. ستون‌های این ایوان هشت‌ضلعی از جنس چوب چنار و کاج هستند. چهار ستون وسط روی چهار شیرسنگی قرار دارد.
ساختمان كاخ
ايوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است: يک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفيع استوار است و چهار ستون وسط که روی ۴ شير سنگی قرارگرفته و حجاری آن‌ها به‌گونه‌ای است که دو شير به یک سر انسان نشان داده می‌شود. از دهان اين چهار شير آب فوران می‌کرده و به حوض مرمری تالار می‌ریخته است.
قسمت ديگر که کمی مرتفع‌تر است، سردر ورودی تالار را تشکيل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آینه نامیده‌اند. اين قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزين به آینه‌کاری وسيع و پرکاری است که در آن آینه‌های ريز و خوش‌نقش به صورت معرق درکنار آینه‌های قدی و خشتی به کار رفته‌اند. سقف تالار از قاب‌های چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته شده است. تصوير قرينه حوض مرمرين وسط ايوان در تزئينات سقف مشاهده می‌شود. اين قرینه‌سازی شباهت بسياری با ايوان عالی‌قاپو دارد.
تالار مرکزی کاخ که اختصاص به ميهمانان خارجی و شخصیت‌های کشورهای ديگر داشت، حاوی نقاشی‌هایی است که وقايع تاريخی دوره‌های مختلف را بيان می‌کنند. اين سالن باشکوه که بر گنبدی منقوش استوار است، با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلايی و شفاف، از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می‌شود.
نقاشی‌های کاخ چهلستون
نقاشی‌های موجود در تالار مرکزی کاخ که برخی از آن‌ها در عصر قاجار نقاشی شده‌اند، شرح پذيرایی شاه‌عباس اول و دوم و شاه‌طهماسب از امرای ترکستان و همايون هندی و نيز جنگ شاه اسماعيل اول با ازبکان است. دو تصوير ديگر که يکی روبه‌روی در ورودی تالار و ديگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعيل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمايش می‌گذارند.
اين دو تصوير در اوایل عصر قاجاريه نقاشی شده‌اند. در دو طرف تالار ستون‌دار، اتاق‌هایی است که در حال حاضر برای نمایشگاه‌های فصلی مورداستفاده قرار می‌گیرند. اين اتاق‌ها نيز شامل نقاشی‌هایی است که برخی از آن‌ها شاهکار مسلم نقاشی محسوب می‌شوند. بيشتر اين نقاشی‌ها در زمان حکومت ظل‌السلطان زير لایه‌ای از گچ پنهان‌شده بود که با کمک کارشناسان و متخصصان از زير گچ بيرون آمده و مرمت شده‌اند.
استخر کاخ علاوه‌بر زیبایی باعث لطافت هوا می‌شود. در چهار طرف اين استخر مجسمه‌هایی قرار دارند که مربوط‌به عمارت چهلستون نيستند و به هنگام تخريب قصر سرپوشيده به اين محل منتقل شده‌اند. به نوشته برخی از مورخان، اين عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتش‌سوزی مهيبی شد و قسمت‌هایی از آن در آتش سوخت.
در دو طرف سالن مرکزی عمارت چهلستون، تصاويری از سفرا و اروپایيانی که در آن روزگار در اصفهان بوده‌اند، نقاشی شده است. اين تصاوير را دو نقاش هلندی که آنژل (Anjel) و لوکار (Lokar) ناميده می‌شدند، نقاشی کرده‌اند؛ تزیینات عالی طلاکاری سالن پادشاهی و اتاق‌های طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را نشان می‌دهند.
شاه‌عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان
نادرشاه افشار در جنگ کرنال تابلوی بزرگی که در سلطنت وی کشیده شده است
شاه تهماسب یکم در پذیرایی از همایون، پادشاه هندوستان
شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو)
شاه‌عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان
شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران
به طورکلی در عمارت تاريخی چهلستون نقوش ترکيبی ديوارها و سقف تالار که در قالب‌های زيبای لچک و ترنج قرارگرفته‌اند و خطوط اصلی تقسيمات بنا که ترکيب زيبايی از نقاشی و کاشی‌کاری و ساير تزئينات متعدد و متنوع هستند، اين اثر باشکوه را به يکی از بارزترين نمونه‌های معماری دوران صفويه تبدیل کرده است. در حال حاضر، عمارت چهلستون به‌صورت باغ‌موزه‌ای که سالن مرکزی آن محل نمايش برخی از آثار هنری دوره‌های مختلف ايران است، مورد بازديد جهانگردان خارجی و میهمانان داخلی قرار می‌گیرد.
وجه تسمیه کاخ چهل ستون
ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است. بسیاری از محققین وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون بر استخر زیبا و بزرگ عمارت می‌دانند. البته نقشی که عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد (این عدد نشان تعدد و کثرت است) نیز شاید دلیل دیگری بر نامیده شدن عمارت به چهل ستون باشد.
تندیس‌ها و قسمت‌های دیدنی کاخ
- تالار ۱۸ ستون
- تالار آینه
- شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مركزی
- تزئینات عالی طلاكاری و نقاشی‌های سالن پادشاهی
- تصویری از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص
- آثاری مانند سر در مسجد قطبیه و سردرهای زاویه در كوشك و آثاری از مسجد در جوباره و مسجد آقاسی كه بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده است.
- سقف باشکوه نقاشی تالار ۲۰ ستون و سقف آینه‌کاری تالار آینه و مدخل آینه‌کاری تالار جلوس شاه‌عباس دوم
- ستون‌های عظیم تالارهای ۲۰ ستون و تالار آینه که هر یک از آن‌ها تنه یک درخت چنار است.
- شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.
- تصویری از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون وجود دارد که در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده است.
- آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه در کوشک»، آثاری از «مسجد در جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده است.
- سنگ شیرها و مجسمه‌های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‌ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آینه‌خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده و به این محل منتقل شده است.
