نقد فیلم هفتاد سی | کوتاه و بلند

هفتاد سی، که به‌تازگی در شبکه‌های نمایش خانگی نیز در دسترس مخاطبان قرار گرفته است، از هفتم آذر 1403 بر پرده‌ی سینماها رفت و توانست تا پایان سال، بیش از 360 میلیارد تومان فروش داشته باشد و نزدیک به شش میلیون تماشاگر را به سالن‌های سینما بکشاند. به این ترتیب، اولین فیلم بلند بهرام افشاری نام خود را به‌عنوانِ پرفروش‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران ــ البته بدون احتسابِ تورم ــ ثبت کرد. همین امر بهانه‌ی مناسبی شد تا از خلال بررسیِ این فیلم و ضعف‌هایش، تا اندازه‌ای به آسیب‌شناسیِ کمدی‌های رایجِ این سال‌های سینمای ایران هم بپردازیم. البته لازم به ذکر است که هفتاد سی، به‌واسطه‌ی پرهیزِ عامدانه‌اش از شوخی‌های مبتذل و جنسی ــ که متأسفانه می‌توان به‌وفور در کمدی‌های دیگرِ سینما دید ــ و تلاش‌ش برای خلقِ لحظاتی واقعن کمدی، از نظرِ هنری نیز، مثلِ مرتبه‌ی تجاری، بالاتر از بسیاری از کمدی‌های دیگری قرار می‌گیرد که این سال‌ها در سینماها اکران شده‌اند.

در ادامه‌ی متن، بخش‌هایی از داستانِ فیلم فاش می‌شود.

در همین پلاتِ کوتاه، می‌‌توان ردّ پای برخی کلیشه‌های ثابتِ کمدی‌های اخیر سینمای ایران و نیز ضعف‌هایی عیان در منطقِ فیلم‌نامه را شناسایی کرد. هفتاد سی نیز، مثلِ بسیاری فیلم‌های دیگر، از کلیشه‌ی «تقابلِ فقیر و غنی» در داستان خود بهره می‌برد. نمایش‌دادنِ گروهی که در فقر زندگی می‌کنند و بعد به‌واسطه‌ی جایزه‌ی «هم‌وطنِ خوش‌بخت»، با مظاهر زندگیِ متمولانه برخورد می‌کنند نمودی از همین ماجراست. اما فیلم در نمایشِ فقر چه‌قدر واقع‌گرایانه برخورد می‌کند؟ باید گفت فقرِ تصویرشده در فیلم بیش‌تر سانتیمانتال و نمایشی است و نسبتی با تجربه‌ی حقیقیِ فقر ندارد. ضمنِ این‌که فیلم از ایده‌های کلیشه‌ای و حتا توهین‌آمیزی نیز در این مورد استفاده می‌کند. شوخی‌هایی که به‌عنوانِ مثال با بوی برخاسته از توالت انجام می‌شود یا نحوه‌ی برخوردِ گروه فقیر با کارمندانِ پول‌دارترِ «هم‌وطن خوش‌بخت» از همین جنس‌اند. اولی که تصویری کلیشه‌ای است که شاید در سریال‌های عطاران در دهه‌ی هشتاد جذابیتی داشت و حالا بعد از بیست سال، بیش‌تر حال‌به‌هم‌زن است تا خنده‌دار و دومی هم، با توجه به آن رفتارهای اگزجره و دور از شأن، عملن توهین به فقر و قشری است که با این مشکلِ بزرگ دست‌به‌گریبان‌اند.

ایرادِ دیگر مهم در فیلم‌نامه را می‌توان به محکم‌نبودن منطق‌ها و نیز درصد زیادِ «اتفاقات» و وقایعِ شانسی در فیلم مربوط دانست. نفسِ برنده‌شدنِ یعقوب در جایزه و دریافتِ چنین مبلغی عنصری تصادفی است؛ هر چند که فیلم با صحنه‌ی ثبت‌نامِ این افراد در جایزه برای وقوع چنین اتفاقی زمینه‌چینی می‌کند. اما مواردِ دیگری نیز در فیلم وجود دارند که کاملن ناگهانی و بدون پشتوانه‌ی عقلانی و منطقیِ لازم اتفاق می‌افتند: این‌که یعقوب توموری بدخیم دارد و مرگ‌ش نزدیک است؛ این‌که زنی که خودش النگوها و طلاهایش را فروخته است ناگهان تصمیم می‌گیرد تا نقشه را خراب کند و باعث می‌شود یعقوب به کما برود؛ یا از آن هم عجیب‌وغریب‌تر: تصمیمِ ناگهانی و عجیبی که برات و پرویز و سیاوش (مهدی حسینی‌نیا) می‌گیرند تا در مسابقه‌ی کباب‌خوری شرکت کنند ــ چیزی که اصلن معلوم نیست از کجا واردِ فیلم می‌شود و اصلن چه ربطی به چه چیزی دارد! این اتفاقات و تصادفات را می‌توان تا انتهای فیلم نیز پی‌گیری کرد. جایی که یعقوب به‌ناگهان از کما بیرون می‌آید و می‌تواند جایزه‌اش را بگیرد و بعدتر، و بدتر (!)، جایی که ناگهان سروکله‌ی خانواده‌ی اصلی‌اش نیز پیدا می‌شود.

دست‌مایه قراردادنِ مضامینی که جامعه‌ی ایرانی در حالِ عبور از آن‌هاست نیز جزو چیزهایی است که این فیلم، و بسیاری از فیلم‌های واپس‌گرای این سال‌ها، به آن مرتکب شده‌ است. ایده‌هایی مثلِ «غیرت» ممکن بود در ایرانِ دهه‌ی پنجاه و در فیلم‌هایی مثل قیصر (مسعود کیمیایی، 1348) جواب بدهد؛ تازه آن هم با خوانشی که غیرت را به ایده‌های انقلابی گره می‌زد. اما تکرارِ این‌گونه ایده‌ها در حدود شصت سال بعد، آن هم به متحجرانه‌ترین شکل و در سطحی‌ترین لایه‌اش، نمی‌تواند نکته‌ی تازه‌ای با خود به‌همراه داشته‌ باشد. این‌که یعقوب می‌خواهد با خاتون ازدواج کند و ما باید زمانِ زیادی غیرتی‌بازی‌های احمقانه‌ی پرویز و درجازدنِ فیلم را تماشا کنیم عذاب‌آور است.  کاش سینمای ایران از این مسئله و موارد مشابه‌ش هر چه سریع‌تر عبور کند. مسئله‌ای که هر فیلم‌سازی با هر ژانری سری به آن می‌زند و به‌نوعی آن را بازتولید می‌کند؛ از روستایی و مهدویان و سیّدی با ژستِ سینمای اجتماعی بگیر تا همین کمدی‌سازانِ پول‌پاروکن.

اما جدا از همه‌ی ضعف‌های گفته‌شده درباره‌ی هفتاد سی، باید تکرار کنم که پرهیزِ عامدانه‌ی فیلم از شوخی‌های جنسی یا مبتذل خود چیزی است که نباید آن را دست‌کم گرفت. فیلم تلاش می‌کند تا با خلقِ موقعیت‌های متضاد و اتفاق‌های خلاف‌آمدِ عادت از مخاطب خنده بگیرد که، فارغ از این‌که چه‌قدر موفق می‌شود، رویکردی استاندارد به کمدی است. هفتاد سی اولین فیلم بهرام افشاری بود ــ که بر اساس ایده‌ای از خودِ او به‌تگارش درآمده است ــ که پیش‌تر در کمدی‌های زیادی نیز ایفای نقش کرده بود و طبقِ مصاحبه‌ای از حمزه صالحی، همواره نظرات خوبی برای بهبود فیلم‌نامه‌ها می‌داد. سریال اجل معلق نیز به‌زودی با نویسندگیِ حمزه صالحی و بر اساسِ طرحی از بهرام افشاری در شبکه‌ی نمایش خانگی پخش خواهد شد و باید دید آن‌جا مخاطب با چه اثری روبه‌روست. آیا می‌توان بهرام افشاریِ ایده‌پرداز را جدی گرفت یا نه؟