اهمیت نقش رسانه و سرگرمی در دوران بحران؛ مصاحبه با دکتر مقداد مهرابی
بازی‌های ویدئویی به‌عنوان یکی از پرنفوذترین رسانه‌های معاصر، نقشی فراتر از سرگرمی یافته‌اند. این رسانه تعاملی، با قابلیت بازنمایی، روایت‌گری و ایجاد تجربه‌های زیسته، به بستری برای انتقال مفاهیم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بدل شده است. در شرایط جنگی، بازی‌های ویدئویی می‌توانند ابزارهایی برای بازنمایی درگیری‌ها، شکل‌دهی به افکار عمومی، مشروعیت‌بخشی به روایت‌های خاص و حتی تقویت یا تضعیف روحیه مخاطبان باشند. در این گفتگو با دکتر مقداد مهرابی – دکتری پژوهشگری ارتباطات: مطالعات رسانه‌ها از دانشگاه نانیانگ سنگاپور - به گفتگو نشسته‌ایم که ما را با نقش رسانه و بازی‌های ویدئویی در شرایط بحرانی آشنا کنند.
رسانه چیست و نقش رسانه در شرایط بحرانی چیست؟
در شرایط بحرانی مثل جنگ‌ها که نیاز به اطلاعات بیشتر و دقیق درباره مناطق موردحمله، تلفات انسانی و واکنش سازمان‌های بین‌المللی وجود دارد مفهوم رسانه در ذهن ما به‌عنوان ابزاری جهت کسب اخبار برجسته می‌شود. با ظهور فنّاوری‌های نوین ارتباطی رسانه‌های کلان جمعی مثل رادیو و تلویزیون به حاشیه رانده‌شده‌اند و رسانه‌های نوین مثل اینترنت نقش برجسته در زندگی ما ایفا می‌کنند. اکنون‌که ما از طریق رسانه‌های مختلف مثل شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون و شبکه‌های ماهواره‌ای به حجم انبوهی از اخبار و اطلاعات دسترسی داریم نکته مهم ارزیابی صحت این اخبار از طریق سواد رسانهای است. سواد رسانهای نقش کلیدی در ارزیابی صحت اخبار ایفا می‌کند. سواد رسانهای یعنی استفاده آگاهانه از محتوای رسانه که می‌تواند به‌صورت انتقادی باشد و تأثیرات منفی رسانه مثل پذیرش اخبار جعلی را به کمترین حد ممکن می‌رساند (پورنما و دیگران، 2021).
سیلوربلت (Silverblatt) - به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران نظریه سواد رسانهای- در سال 2001 میلادی در کتاب خود سواد رسانهای را مهارت تفکر انتقادی و تشخیص معانیای که تولیدکنندگان محتوای رسانهای می‌خواهند به مخاطب القاء کنند، تعریف می‌کند. چنین مهارتی به مخاطبان کمک می‌کند قضاوت‌های مستقل نسبت به محتوای رسانهای داشته باشند. به‌عنوان‌مثال، در شرایطی که در آن هستیم ممکن است اخبار ضد و نقیضی منتشر شود. سواد رسانهای در قالب انتقادی به ما خط می‌دهد که به چند منبع مثل شبکه‌های ماهواره‌ای دیگر و شبکه‌های اجتماعی رجوع کنیم تا صحت ماجرا را متوجه شویم.
آیا نوجوانان و جوانان باید در جریان اخبار و شرایط جنگ قرار گیرند؟ در این صورت نقش والدين در کنترل محتوای رسانهای در چنین شرایطی چیست؟
ممکن است ساکنین مناطقی که با حمله هوایی درگیر جنگ هستند دچار اضطراب شوند. لذا جنگ و اخبار جنگ تبدیل به اولویت فکری و کلامی آن‌ها می‌شود. با توجه به این شرایط فرزندان نوجوان و جوان خانواده به‌صورت ناخودآگاه درگیر جنگ می‌شوند. اگر در چنین شرایطی گفتمان «سرزنش پیگیری شرایط جنگ» در خانواده قالب شود منجر به اثرات «بومرنگی» می‌شود. طبق نظریه اثرات بومرنگ، هرچقدر بومرنگ را بیشتر پرتاب کنیم، با سرعت بیشتر به سمت ما بازی می‌گردد. به‌عبارت‌دیگر، سختگیری و سرزنش والدین هنگامی‌که فرزندان نوجوانان و جوانان آن‌ها در خصوص جنگ می‌پرسند منجر به تحریک آن‌ها جهت پیگیری موضوع جنگ در خفا خواهد شد.
اخباری که در رسانه‌ها درباره جنگ بازنمایی می‌شود به چه صورت است و چه تأثیری بر مخاطب نوجوان دارد؟
ژان بودریار (1983) یکی از نظریه‌پردازان بزرگ پست‌مدرنیسم به دلیل نظریه فراواقعیت (Hyperreality) است. طبق این نظریه جوامع پست مدرن از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات اشباع گردیده‌اند و وارد عصر «شبیه‌سازی» (Simulation) شده‌اند. در این دوره ارتباط بین واقعیت دیداری و بازنمایی ضعیف است؛ درواقع ما با فراواقعیت سروکار داریم. تصاویری که در رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های دیداری منعکس می‌شود شبیه‌سازی جنگ است به‌گونه‌ای که تصاویر انهدام محل‌های موردحمله نشانگر آتش، تخریب گسترده و نقطه دقیق موردنظر برای حمله است. در چنین شرایطی تأثیرپذیری ما به‌ویژه مخاطب نوجوان از رسانه افزایش می‌یابد.
با توجه به شرایط جنگ، بحران عدم امنیت روانی و اقتصادی، بهتر است نوجوانان و جوانان از کدام رسانه؛ به بیان جزئی کدام بازی رایانه‌ای؛ و چه محتوای رسانهای استفاده کنند تا به کنترل اضطراب و تنظیم آرامش آن‌ها کمک کند؟
در شرایط جنگ که ما در آن قرار داریم قسمت عمده استفاده از رسانه‌ها مربوط به اخبار جنگ است و رسانه‌های سرگرمی مثل شبکه‌های سریال‌های تلویزیونی و فیلم سینمایی کاملاً به حاشیه رانده‌شده‌اند. ممکن است در برخی افراد فضای استفاده از بازی‌ها به سمت بازی‌های اکشن و تیراندازی مثل فراخوانی به خدمت کشیده شده باشد. در چنین شرایطی بازی‌های خشونت‌آمیز جنگی، اکشن و سبک درگیری محرک عدم امنیت روانی است. بازی‌هایی که سبک رقابت غیر خشن مثل بازی فیفا دارند سبب می‌گردد مخاطب از فضای جنگ و درگیری دور شود و نیاز به سرگرمی خود را ارضاء نماید. درعین‌حال، پیشنهاد می‌شود خانواده‌ها به سمت برنامه‌های سرگرم‌کننده رسانه مثل سریال‌های تلویزیونی و فیلم سینمایی در آخر هفته حرکت کنند. البته این به معنی کنار گذاشتن حس وطن‌دوستی نیست، کما اینکه بهتر است به تحریک رسانه‌ها موضوع جنگ، تعداد کشته‌شدگان، میزان تخریب و آینده جنگ بر افکار و گفتمان ما قالب نشود.
از دکتر مقداد مهرابی – دکتری پژوهشگری ارتباطات: مطالعات رسانه‌ها از دانشگاه نانیانگ سنگاپور - بسیار ممنونیم که وقت خود را به مخاطبان رسانه زومجی اختصاص دادند. نظر شما مخاطبان در خصوص نقش رسانه‌ها در زمان بحران چیست؟ شما در نقش والد یا فرزند با چه چالش هایی در این زمینه روبرو هستید؟