پوستر فیلم جن گیر و تریلر آن چه سهمی در جذب مخاطبان بی‌شمار داشتند؟

فیلم جن‌گیر به کارگردانی ویلیام فریدکین، محصول سال ۱۹۷۳، با بودجه‌ای تقریبا معادل ۱۲ میلیون دلار ساخته شده و به فروشی نزدیک به ۴۴۱ میلیون دلار دست یافته است. تا پیش از این فیلم، هیچ اثر ترسناکی نتوانسته بود، طیف وسیعی از مخاطبان را (علاوه بر مخاطبان اختصاصی ژانر وحشت) به سالن‌های سینما بکشاند و به چنین سودی دست یابد.

حال پرسش اصلی اینجاست که پوستر فیلم با طراحی Bill Gold و تریلر آن، چه سهمی در نگه داشتن سیل عظیمی از مخاطبان در صف‌های طولانی زمستان ۱۹۷۳، در خیابان‌های بارانی داشته‌اند؟ تبلیغات این فیلم، چه مسیر متفاوتی را به نسبت آثار قبلی در پیش گرفتند تا بتوانند مخاطبانی را هم که شاید تا به حال به تماشای هیچ فیلم ترسناکی ننشسته بودند، جذب خود کنند؟ وجه اشتراک تریلر و پوستر فیلم ترسناک جن‌گیر در استفاده از چه تمهیدی است؟ برای ورود به این تحلیل، پاسخ این پرسش‌ها را می‌توان در یک گزاره کوتاه خلاصه کرد: برانگیختن عنصر کنجکاوی به جای نمایش صریح عناصر وحشت‌زا.

تحلیل پوستر فیلم جن گیر

گویایی داستان و همزمان کنجکاوی برانگیز بودن

در نگاه اول به پوستر، مثلث پرتوی پُرشدت نور، مردی با کیف دستی و عنوان درشت فیلم یعنی جن‌گیر، توجه را به خود جلب می‌کنند. با کنار هم قرار دادن این سه عنصر، تقابل اصلی داستان فیلم در ذهن مخاطب روشن می‌شود. مردی که قاعدتا همان جن‌گیر است، به خانه‌ای آمده که عنصری ماورایی (به نام جن یا شیطان)، اتاقی در طبقه بالا را به تسخیر خود درآورده است.

 این مرد قرار است با این عنصر ماورایی تقابل داشته باشد و او را از این خانه بیرون کند. حال در عین گویایی این تقابل، پرسش‌هایی مبهم نیز در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد که برای یافتن پاسخ آن‌ها، عطشش برای تماشای فیلم بیشتر می‌شود. پرسش‌هایی از قبیل آنکه، آیا این مرد در نهایت می‌تواند بر این جن غلبه کند؟ اساسا جن‌گیر کیست و مراسم جن‌گیری را چگونه برگزار می‌کند؟ این مرد درون کیف دستی‌اش چه چیزی به همراه دارد؟ و از همه مهمتر، درون آن اتاق چه می‌گذرد؟ آیا تصویر جن به همین پرتوی نور ختم می‌شود یا قرار است عناصر صریح ترسناکی را هم شاهد باشیم؟

به واقع تمرکز اصلی هم پوستر و هم تریلر فیلم، بر برانگیختن کنجکاوی شدید مخاطب برای پی بردن به اتفاقات درون اتاق است. به همین دلیل، چه در این نمای پوستر و چه در سراسر تریلر فیلم، دوربین بیرون از اتاق قرار می‌گیرد و تنها واکنش‌های اطرافیان را ثبت می‌کند. به واقع هرکس که می‌خواهد بداند در آن اتاق چه خبر است و اساسا تقابل یک مرد جن‌گیر با عنصری ماورایی که دارد او را به درون خود می‌کشد چگونه خواهد بود، باید بلیط تماشای فیلم را بخرد.

توصیف فضای فیلم و ژانر آن

بخش زیادی از صحنه‌های فیلم، به خصوص از نیمه به بعد، با نورپردازی‌های کم‌مایه فیلمبرداری شده است. بنابراین سهمِ زیادِ سیاهی در پوستر، قرارداد صحنه‌های تاریک فراوان فیلم را می‌گذارند. همچنین مراسم جن‌گیری، به عنوان صحنه کلیدی این فیلم، در شب اتفاق می‌افتد و مخاطب باید برای تماشای یک شب هولناک آماده باشد. این سیاهی همچنین، عنصر کنجکاوی و همزمان ترس را در در ذهن مخاطب تقویت کرده و فضای رعب‌آور فیلم را برای او ترسیم می‌کند. همه این عناصر درکنار هم به همراه نام فیلم، به مخاطب اعلام می‌دارد که این فیلم در ژانر وحشت است. همچنین به دلیل نبود هیچ عنصر صریح وحشت‌زا و محدود کردن آن به یک پرتوی نور، به طور دقیق‌تر، زیر ژانر وحشت ماورایی نیز به مخاطب اعلام می‌شود.

ترکیب بندی مناسب و گیرا بودن پوستر

سهم زیاد سیاهی در اطراف، موجب شده است تا در اولین نگاه به پوستر، پرتوی پُر شدتِ نور، چشمان مخاطب را بقاپد. بنابراین این پرتو، اولین عنصری است که در ترکیب بندی پوستر دیده می‌شود. سپس چشمان مخاطب، مسیر این پرتو را دنبال کرده و به کاراکتر مرد هدایت می‌شود. از جزییات نور خورده این مرد، مهمترین وسیله کنجکاوی برانگیز او یعنی یک کیف دستی‌، جلب توجه می‌کند. سپس به واسطه قامت ایستاده مرد و ستون عمودی و روشن کنارش، چشم‌ها به بالای پوستر هدایت می‌شود تا عنوان فیلم را ببینند. این ترکیب بندی، مثلثی را ایجاد کرده است که در کسری از ثانیه، نظر مخاطب را به خود جلب می‌کند و مهمترین اطلاعات فیلم را در اختیارش می‌گذارد.

عناوین حک شده بر پوستر و تمایز بصری آن‌ها براساس اولویت

بزرگترین عنوان پوستر از منظر ابعاد، به نام فیلم یعنی The Exorcist اختصاص یافته است. حروفی بولد شده و با مقیاسی بزرگتر و قابل توجه نسبت به سایر نوشته‌ها، اولین عنصری‌ است که خودنمایی می‌کند. بربالای نام جن‌گیر، ابتدا نام نویسنده رمان جن‌گیر یعنی ویلیام پیتر بلاتی آمده است. طبعا به دلیل آنکه رمان جن‌گیر زودتر از فیلم منتشر شده و هوادارانی را هم به خود اختصاص داده است، حک کردن این نام بربالای نام جن‌گیر، می‌تواند هواداران رمان را خیلی زود با فیلم آشنا کند و فیلم بدین طریق، از جمعیت هواداران رمان هم بهره‌مند شود.

زیر نام جن‌گیر، نام ویلیام فردکین کارگردان ذکر شده است که درست ۲ سال قبل از این فیلم، با اثر جنایی و تریلرش یعنی فیلم ارتباط فرانسوی، در مراسم اسکار خوش درخشید و جایزه بهترین کارگردانی را هم به دست آورد. پس نام او نیز به طور بارز و جدای از نام سایر عوامل، می‌تواند هواداران فیلم شناخته شده قبلی او را به سینما بکشاند.

باتوجه به آنکه دختر جن‌زده به دلیل پس نزدن مخاطب و همچنین برانگیختن عنصر کنجکاوی به پوستر فیلم نیامده است، دو جمله پایین تصویر اصلی پوستر، حضور دختر و اتفاق شومی که برایش رخ داده است را وعده می‌دهند. همچنین شیوه روایت و توصیف این جملات به گونه‌ای است که بر عالم ماورا و پدیده‌ای لاینحل تاکید می‌ورزند و به درک داستان فیلم نیز کمک می‌کنند. ضمن آنکه مخاطب باز هم تشنه آن می‌شود که بداند در این خانه، به واقع چه اتفاقی روی داده است:

«چیزی فراتر از درک برای دختری در این خیابان و در این خانه رخ داده است... و مردی به عنوان آخرین امید به این خانه فرستاده شده است. این مرد، جن‌گیر است.»

برادران وارنر برای انتخاب بازیگر این پروژه به شدت دچار مشکل شدند. تقریبا از هر هنرپیشه مطرحی که دعوت کردند نپذیرفت. بنابراین تصمیم گرفتند تا کار را با بازیگران کمتر شناخته شده پیش ببرند. به جز ماکس ون سیدو، هیچ کدام از بازیگران دیگر در آن دوره چندان مطرح نیستند. طبعا نام آن‌ها نمی‌تواند برگ برنده خاصی برای فیلم باشد. بنابراین جدای از سه عنوان مهم و برگ برنده پوستر یعنی فردکین، جن‌گیر و ویلیام بلاتی، در بخش پایینی پوستر و بدون هیج گونه تمایز بصری نسبت به یکدیگر قرار گرفته‌اند.

فونت نازک و کشیده حروف، یادآور فونت گوتیک فیلم‌های ترسناک جنبش اکسپرسیونیسم است و به نوعی حال و هوای آن فیلم‌ها را به مخاطب یادآور می‌شود.

 در یکی از پوستر‌های فیلم، نام جن‌گیر، علاوه بر متمایز بودن به لحاظ اندازه، به رنگ بنفش هم درآمده است. رنگ بنفش، غالبا قرارداد کاراکتر‌های ویلِن (Villain) فیلم را می‌گذارد و به نوعی یادآور شیطان است. در فرهنگ ژاپنی نیز مرسوم است که جن‌گیران لباس بنفش می‌پوشند. به نوعی این باور از فرهنگ ژاپنی، به منطق انتخاب رنگ بنفش برای واژه جن‌گیر در پوستر آمده است تا باز هم در خدمت القای حال و هوای فیلم باشد. همچنین از رنگ بنفش به عنوان عنصر جلوه‌گر جهان ماورا نیز استفاده می‌شود. 

انتخاب یک صحنه کلیدی از فیلم

یکی از ایده‌های طراحی پوستر فیلم می‌تواند انتخاب یک صحنه کلیدی از فیلم و ماندگار کردنش در ذهن مخاطب باشد. همچنین مخاطب با تماشای پوستری که بر اساس یک صحنه مهم از فیلم است، خود را خیلی زود در آن موقعیت می‌بیند و درگیر با فضای فیلم می‌شود. هنگام تماشای فیلم نیز، به محض رسیدن به آن صحنه، پوستر فیلم را در ذهن تداعی می‌کند و ناخودآگاه کنجکاوی‌اش برای تماشای ادامه فیلم بیشتر می‌شود. چرا که پیش از آن، بر انتخاب این صحنه در پوستر فیلم تاکید شده و مخاطب می‌داند که این یک صحنه کلیدی در دل فیلم است.

ارائه محتوای فیلم و جزییات بیشتر برای مخاطبانی که فیلم را دیده‌اند

یک پوستر دقیق و پر جزییات، هم حاوی نکات برای جذب مخاطبی است که تا به حال فیلم را ندیده و هم حاوی جزییات بیشتر برای مخاطبانی است که بعد از تماشای فیلم دوباره به پوستر آن رجوع کنند. همانطور که گفته شد، در پوستر فیلم هیچ المان صریحی که ترسناک و زننده باشد نمایش داده نشده است. به خصوص آنکه چهره دختره جن زده فیلم، برای پس نزدن مخاطب، به پوستر نیامده است. اما با دقت بیشتر در جزییات پوستر، شاهد خواهیم بود که شاخ‌ و برگ‌هایی که بر بالای دو ستون ورودی خانه به شکل یک توده کروی شکل دیده می‌شوند و همچنین به طور ویژه‌تر، تشعشعات چراغ روشن بالای سر مرد، یادآورد چهره و موهای آشفته و جن‌زده دختر فیلم هستند که مدام به سمت هرکس حمله‌ور می‌شود. همچنین به گونه‌ای طعنه‌آمیز، با ارتفاعی بالاتر و در موضعی غالب نسبت به جن‌گیر قرار گرفته است. بنابراین، دختر جن زده نیز به طور مستتر به پوستر فیلم آمده است اما مخاطبان، بعد از تماشای فیلم و بادقت بیشتر در جزییات پوستر به وجود آن پی خواهند برد.

همچنین اگرچه در پوستر فیلم، هیچ گونه المان صریح مذهبی به کار نرفته است تا منجر به پیش قضاوت مذهبی درباره فیلم نشود، اما بیل گولد با انتخاب هوشمندانه این صحنه برای پوستر فیلم، خطوط افقی و عمودی نرده‌های خانه و پنجره‌ها را که می‌توانند یادآور علامت صلیب باشند، به پوستر آورده است. همچنین بعد از تماشای فیلم، درخواهیم یافت که اساسا این دخترِ شیطان زده، محصول نظام کلیسا است و به گونه‌ای کنایه‌آمیز در حین مراسم جن‌گیری، دستانش را به صورت صلیب باز می‌کند. پدر کاراس نیز به عنوان نماینده کشیش‌هایی است که ایمان‌شان را از دست داده‌اند و دیگر نمی‌توانند به مردم آموز‌ه‌های مذهبی ارائه کنند. جدایی پدر و مادر این دختر و همچنین سرکوب این دختر به وسیله مادرش که تفکراتی سنتی دارد نیز محصول همین نظام مذهبی است.

راین در پوستر شاهد هستیم که کشیش در مقابل شیطانی ایستاده که خودش عامل به وجود آمدنش است. حال تقابل کشیشی که با یک کیف دستی در مقابل خانه ایستاده است و پرتوی نوری که مُشرف بر او دیده می‌شود، نشان از استیصال مذهب در برابر این شیطان است. بدین طریق، لایه‌های مذهبی فیلم نیز به جزییات این پوستر آمده‌اند تا بعد از تماشای فیلم بتوانند محتوای آن را هم ارائه کنند.

تحلیل تریلر فیلم جن گیر

برانگیختن عنصر کنجکاوی با تمهیدی مشابه با پوستر

درست همانند پوستر فیلم، در طول تریلر نیز تمرکز اصلی بر لو ندادن چهره دختر و عدم نمایش جزییات درون اتاق است. در عوض با تاکید بر ری‌اکشن‌ کاراکتر‌ها به محض ورود به اتاق، کنجکاوی مخاطب برای تماشای کامل فیلم و جزییات آنچه در اتاق رخ داده است، دوچندان می‌شود.  تاکید بر ری‌‌اکشن کاراکتر‌ها در تریلر، تا بدانجاست که در اولین صحنه مواجهه مادر با دختر جن‌زده‌اش، مادر ابتدا صدای جیغ دخترش را می‌شنود. سپس این نما برش می‌خورد به نمایی که پایه‌های تخت را می‌بینیم که مدام به بالا و پایین زده می‌شوند. مادر به طبقه بالا می‌آید و به محض ورود به اتاق، دهانش از تعجب باز می‌شود. حال برای تاکید بر این ری‌اکشن، تصویر روی صورت متحیر مادر Freez شده و برای القای این تنش روانی، کمی هم بر چهره‌اش زوم می‌شود. همزمان با ثبت واکنش مادر، صدای جیغ دختر تبدیل به صدای زوزه یک حیوان می‌شود. مخاطب در تمام مدت تنها چهره مادر را می‌بیند و به ناچار اتفاقات درون اتاق را در ذهن خود تخیل می‌کند. این تمهید در تریلر، از اساس کنجکاوی مخاطب را نشانه می‌گیرد. 

در ادامه آدم‌های بیشتری به اتاق دختر می‌آیند و باز هم تنها ری‌آکشن‌های آن‌ها را می‌بینیم. تاکید تریلر، بر شدت گرفتن رفتارهای پرخاشگرانه دختر و تاثیرش در چهره‌ آدم‌های اطراف و خرابی‌های درون خانه است. اما در انتها، تریلر درست به لحظه‌ای می‌رسد که در پوستر فیلم هم شاهد آن هستیم. مرد جن‌گیر شبانه به ورودی خانه می‌آید و پس از آنکه در را به روی او باز می‌کنند، تصویر به سیاهی می‌رود و تریلر به اتمام می‌رسد. به واقع هم تریلر و هم پوستر به طور مضاعف مخاطب را ترغیب می‌کنند تا به تماشای حوادثی که بعد از ورود جن‌گیر به خانه رخ می‌دهد بنشیند.

چیدمان صحنه‌های درگیر‌کننده فیلم و القای ریتم تند

یکی از تمهیدات مهم برای جذب مخاطبان به وسیله تریلر، انتخاب و چیدمان صحنه‌هایی است که می‌توانند مخاطب را خیلی زود با جهان فیلم درگیر کنند. صحنه‌هایی که هرکدام به تنهایی، عطش مخاطب را برمی‌انگیزند تا فیلم را ببیند و متوجه رخداد انتهای هریک از این صحنه‌ها شود. در طراحی تریلر فیلم جن‌گیر، چندین تقابل مختلف از جمله مادری که به اتاق ورود می‌کند، پزشکانی که برای تزریق دارو به اتاق می‌آیند و در نهایت ورود جن‌گیر، تقابل‌های کلیدی فیلم هستند که به ترتیب و مطابق با روند ایجاد مشکلات فزاینده در فیلمنامه، در تریلر نمایش داده می‌شوند. مخاطب برای تماشای نتیجه هریک از این تقابل‌ها و برخوردی که دختر با آن‌ها می‌کند، کنجکاو خواهد شد.

از سوی دیگر، یک ساعت ابتدایی فیلم بسیار ریتم کندی دارد و تمرکز بیشتر بر آن است که چه فضایی بر اطراف دختر فیلم حاکم شده که شیطان می‌تواند به درون او رسوخ کند. اما اگر مخاطب از این ریتمِ کندِ یک ساعته آگاه شود، احتمال دارد که فیلم را پس بزند. اما در تریلر این گونه به او القا می‌شود که فیلم ریتم تندی دارد و کارگردان یک لحظه نیز دست از نمایش این تقابل‌های تنش‌زا نخواهد کشید.

استفاده از نریشن

استفاده از نریشن در تریلر فیلم جن‌گیر، به کمک ترغیب بیشتر مخاطب برای تماشا و آگاهی او از جهان فیلم آمده است. پس از ۱۲ ثانیه ابتدایی تریلر که کاملا در تاریکی می‌گذرد و فضای تاریک فیلم را همچون پوستر قرارداد می‌کند، صدایی روی تصویر می‌گوید: «جایی میان علم و خرافات، دنیای دیگری وجود دارد: دنیای تاریکی» جنس صدای نریشن کاملا رعب آسا و کنجکاوی‌ برانگیز است. ضمن آنکه این جمله ابتدایی، مخاطبان عامی را که همواره ترس را توجیه می‌کنند و برای آن منطق می‌تراشند، هدف می‌گیرد. وقتی که به مخاطب اعلام می‌شود که جهان این فیلم را نه می‌توانی با علم توجیه کنی و نه می‌توانی با قرار دادن آن در دسته خرافات، به سادگی از کنارش بگذری، طیف مخاطبان زیادی کنجکاو می‌شوند تا با تماشای فیلم، این ادعا را نقش برآب کنند. همچنین برای هواداران همیشگی ژانر وحشت نیز این وعده را می‌دهد که قرار است با مواجهه با یک جهان کاملا ناشناخته، به طور مطلوبی بترسند.

در ادامه، نریشن بر لاینحل بودن حادثه اصلی فیلم تاکید می‌کند: «هیچ کس انتظارش را نداشته است. هیچ‌کس مطالعه‌ای روی آن نکرده است.» این جمله نیز طبعا در راستای کنجکاو‌کردن هرچه بیشتر مخاطب برای تماشای جهان ناشناخته فیلم است. نریشن درست در لحظه‌‌ای که در انتهای تریلر، جن‌گیر به در خانه می‌رسد، اعلام می‌دارد: «تنها یک امید وجود دارد: جن‌گیر». همانطور که پیشتر اشاره شد، با توجه به آنکه تمرکز اصلی هم پوستر و هم تریلر بر تقابل جن‌گیر و دختر جن‌زده است، نریشن، تاکید دیگری را بر گره‌کشایی و کلیدی بودن این تقابل می‌گذارد و از آن به عنوان تنها امید یاد می‌کند. بدین طریق دیگر اهمیتی ندارد که با مخاطب ثابت ژانر وحشت روبرو هستیم یا مخاطب عام سینما. هرکس با قراردادن جملات این نریشن در کنار هم، کنجکاو می‌شود تا از نتیجه این تقابل آگاه شود.

در پایان این بخش باید اشاره کنم که جملات نریشن نیز، در یک روند حساب شده، ضمن آنکه مخاطب را با فضای فیلم آشنا می‌کند، به او تصوری از روند داستان فیلم را هم می‌دهد و در یک لحظه حساس که راز اصلی فیلم است، او را تنها می‌گذارد تا به تماشای فیلم برود.

پرهیز از نمایش عناصر صریح و زننده ترسناک همچون پوستر

همچون تمهیدی که در پوستر مورد تاکید بود، در تریلر نیز به جز یک تصویر دیزالو شده از دختر، هیچ عنصر صریح ترسناکی دیده نمی‌شود و همه چیز بر ری‌آکشن‌ها تاکید دارد. اما در این قاب یک ثانیه‌ای هم که چهره دختر را می‌بینیم، وضعیت او به گونه‌ای است که در شمایل یک قربانی جلوه می‌کند و نه کسی که خودش به دیگران حمله‌ور می‌شود.

مخاطب باز هم کنجکاو می‌شود تا بداند که منشا اصلی ترس کیست و هیولای اصلی، چگونه به این دختر و دیگر آدم‌ها حمله‌ور شده و یا بدن آن‌ها را به تسخیر آورده است.

روشن کردن خط داستانی و تقابل اصلی فیلم

غالبا در فیلم‌هایی با ساختار سه پرده‌ای، مقدمه و حادثه محرک به تریلر آورده می‌شوند. در اینجا نیز پس از چند ثانیه تاریکی ابتدایی تریلر، حادثه محرک به مخاطب نمایش داده می‌شود تا گره اصلی فیلم را متوجه شود: مادری با فریاد‌های دخترش مواجه می‌شود و پس از ورود به اتاقش، متوجه می‌شود که رفتار او کاملا غیر عادی است.

 در ادامه گزیده‌ای از تلاش‌های مادر را می‌بینیم که از چند پزشک و کشیش کمک می‌گیرد و هرکدام به ظاهر بی فایده‌اند. در انتها نیز به عنوان تنها امید، از فردی به نام جن‌گیر کمک می‌گیرد. بدین ترتیب با تماشای تریلر، خلاصه‌ای از داستان فیلم به مخاطب ارائه می‌شود. بدون آنکه از نتیجه این داستان و شیوه اجرایی هریک از این صحنه‌ها آگاه شود.

القای فضای تاریک فیلم همچون پوستر

علاوه بر ۱۲ ثانیه ابتدایی تریلر که تنها یک صفحه تاریک را نظاره‌گر هستیم. سهم زیادی از صحنه‌هایی که برای تریلر انتخاب شده‌اند، صحنه‌هایی هستند که نورپردازی به شدت کم مایه‌ای دارند. این تمهید درست همسو با پوستر که سهم زیادی از آن را هم سیاهی فراگرفته است، هم فضای رعب آور، معمایی و تاریکِ فیلم را القا می‌کند و هم ذاتا سیاهی، ما را به تخیل وا می‌دارد.

به تخیل هرآنچه که نمی‌بینیم و تنها صدایش را می‌شنویم. بنابراین هرچقدر که مخاطب این تریلر و پوستر، از جزییات ترسناک فیلم آگاه نشود و مدام به تخیل و کنجکاوی واداشته شود، شانس بیشتری خواهد بود تا فیلم را تماشا کند. این راز موفقیت فیلم در کشاندن طیف عظیمی از مخاطبان با سلایق مختلف به تماشای اثری ترسناک است.

---