تالاب میانکاله؛ سرزمین حکمرانی پرندگان

شگفتی‌های شمال ایران کم نیستند. استان مازندران در این کرانه سرسبز، از ویژگی‌های طبیعی بی‌نظیری برخوردار است. پرنده نگری تالاب میانکاله از برجسته‌ترین شاخه‌های گردشگری در این استان است که هر ساله در فصل مهاجرت پرندگان علاقه‌مندان زیادی را از سرزمین‌های دور به «تالاب میانکاله» فرا می‌خواند. بررسی حالات و ظرایف رفتاری و ویژگی‌های ظاهری این مهمانان دوست‌داشتنی برای بسیاری از طبیعت‌گردان جذاب است و لذت حاصل از مشاهدات گردشگران از حد تصورشان، فراتر می‌رود. درکنار جنگل‌های سرسبز با گونه‌های مختلف گیاهی و باغ‌های مملو از انار و تمشک، حضور پرندگان رنگارنگ، جاذبه‌های این منطقه را صدچندان می‌کند.

همه آنچه درباره تالاب میانکاله باید بدانید:

• تالاب میانکاله کجاست؟
• موقعیت جغرافیایی تالاب میانکاله
• چگونه به تالاب میانکاله برویم؟
• دیدنی‌های اطراف تالاب میانکاله
• آنچه باید درباره پرنده‌نگری بدانیم
• پرنده‌نگری تالاب میانکاله
• آب‌و‌هوا و گونه‌های گیاهی در میانکاله
• در سفر به میانکاله با خود چه ببریم
• اقامت در میانکاله

تالاب میانکاله کجاست؟

_{منبع عکس: tasnimnews.com}

تالاب میانکاله یکی از جاهای دیدنی استان مازندران محسوب می‌شود که در نزدیکی شهرستان بهشهر، با مناظری بکر و زیبا و پوشش گیاهی بی‌نظیر، توجه طبیعت‌گردان را جلب می‌کند. اما برای گردشگران و علاقه‌مندان محیط‌زیست و حیات‌وحش، برجسته‌ترین خصوصیت آن، جذابیت پدیده پرنده‌نگری در پاییز و زمستان در این منطقه است.

تماشای طلوع و غروب تالاب میانکاله آمیخته با نغمه پرندگان، شکوه طبیعت را به رخ می‌کشد. این تالاب که با نام «میان قلعه» نیز شناخته می‌شود، آخرین بازمانده از منطقه نیمه مشجر دریای خزر و مساحت آن در حدود ۷۰ هزار هکتار است. 

در فصل پاییز هزاران گونه از انواع پرندگان از مناطق مختلف جهان مانند شمال روسیه و سیبری، صدها کیلومتر راه طی می‌کنند و در میانکاله پناه می‌گیرند. فلامینگو، عقاب دریایی دم سفید، پلیکان و انواع مرغابی و قو از جمله پرندگان مهاجر هستند. به‌طور کلی در پایان مسیر رفت مهاجرت پرندگان بیش از ۶۰ درصد از پرندگان منطقه خاور‌میانه، زمستان را در تالاب میانکاله می‌گذرانند. میانکاله از برنامه‌های پیش‌گام حفاظتی سازمان یونسکو است و عنوان ذخیره‌گاه بین‌المللی زیست کره یونسکو را به‌همراه ۱۲ منطقه دیگر در ایران دارد. ذخیره‌گاه‌های بین‌المللی یونسکو، مناطق حفاظت شده طبیعی زیستی بین‌المللی هستند. از دیگر نقاط ذخیره‌گاه در ایران می‌توان به ارسباران در آذربایجان شرقی، جنگل حرا در تالاب خورخوران هرمزگان و دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان اشاره کرد.

این تالاب محل پرورش و زادآوری گونه‌های مختلف ماهی نیز هست. ماهی‌هایی مانند کپور، کفال، سفید، سوف و ماهی‌های خاویاری، امرار معاش مردم منطقه را تأمین می‌کنند.

موقعیت جغرافیایی تالاب میانکاله

تالاب میانکاله در ۴۵ کیلومتری بهشهر، در جنوب شرقی استان مازندران قرار گرفته است. تالاب میانکاله درون شبه جزیره‌ای باریک به همین نام قرار دارد. این تالاب از شمال به دریای خزر، از جنوب به خلیج گرگان، از غرب به تالاب زاغمرز و از شرق به آشوراده و ازطریق کانال باریکی به طول کمتر از یک کیلومتر به بندر ترکمن می‌رسد.

مسیر دسترسی به تالاب میانکاله

برای رفتن به تالاب میانکاله بسته به محل اقامت‌تان باید به استان مازندران بروید. از مرکز مازندران (ساری)، دو مسیر به تالاب وجود دارد که مسیر طولانی‌تر دیدنی‌های برجسته‌ای دارد. در مسیرکوتاه‌تر از ساری به‌سمت نکا حرکت می‌کنید و پس از طی ۵۶ کیلومتر مسیر و گذشتن از بهشهر، به تالاب میانکاله می‌رسید.

در مسیر دوم ابتدا باید با طی مسافتی ۴۶ کیلومتری به بندر امیرآباد بروید و از آن‌جا به‌سمت تالاب میانکاله در جهت شرق حرکت کنید، پس از طی پنج کیلومتر، محدوده  پناهگاه حیات وحش آغاز می‌شود، اما تا تالاب راه بیشتری است.

جاهای دیدنی اطراف تالاب میانکاله

جاده سیاهکلرود، عکاس: مرتضی نژاد عباسی

استان مازندران به‌لحاظ موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی در شرایط بسیار مطلوبی برای گردشگران قرار دارد. اما بیشتر مسافران، این محدوده از ایران را به‌دلیل جاذبه دریای خزر می‌شناسند. همین امر باعث ناشناخته ماندن بسیاری از جنگل‌ها و تالاب‌های این خطه سرسبز و در نتیجه بکر و تمیز ماندن آن شده است.

در مسیر بین شهر ساری تا تالاب میانکاله جاذبه‌های طبیعی جذابی قرار دارند که با برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای سفرتان می‌توانید بهره بیشتری از طبیعت زیبای آن منطقه ببرید.

دشت ناز، منبع عکس: yjc.ir

«دشت ناز» در نزدیکی شهر ساری، در مسیر جاده سیاهکلرود به تالاب میانکاله و در ابتدای مسیرقرار گرفته است. این پناهگاه زیبای حیات وحش ۵۵ هکتار مساحت دارد و مرکز تکثیر و نگه‌داری گوزن زرد خالدار ایرانی، این‌گونه زیبای رو به انقراض است. پس از گشت و گذاری کوتاه در دشت، مناظری شگفت‌انگیز توجه شما را جلب خواهد کرد. پشت فنس‌های منطقه حفاظت شده عبور سریع گوزن‌ها شما را هیجان‌زده خواهد کرد. شاید آن‌ها هم از دیدن موجودات دوپا در نزدیکی خودشان متعجب شوند. دشت مملو از درختان هیرکانی و بلوط کهنسال است. جنگل چشم‌اندازی زیبا دارد. پرواز دسته‌جمعی پرندگان و قرقاول‌ها تابلویی تماشایی می‌سازد.

گوزن زرد ایرانی، عکاس: احسان فضلی اصانلو

در نزدیکی بندر امیرآباد تالاب «لپو زاغمرز»، دیگر جاذبه دیدنی این منطقه است. اگر از بهشهر قصد رفتن به این تالاب را دارید، در مسیر جاده ساحلی بعد از نیروگاه حرارتی برق نکا به تالاب زاغمرز می‌رسید. این تالاب از میانکاله جدا افتاده است. در گذشته پرندگان مهاجر زیادی به این منطقه می‌رفتند؛ اما متاسفانه به‌دلیل شکار بی‌رویه و عدم کنترل محیط زیست اطراف تالاب، تعداد پرندگان بسیار کم شده است.

آبزیان در تالاب زاغمرز متنوع هستند، اما صید آن‌ها غیر مجاز است. طلوع و غروب تالاب بی‌نظیر است و پیاده‌روی در این طبیعت زیبا شما را در آرامش غرق می‌کند.

پیشروی و گسترش رشته ساحلی شبه جزیره میانکاله درجنوب شرقی دریای خزر، بزرگ‌ترین خلیج دریای خزر را به وجود آورده است. خلیج گرگان تنها خلیج دریای خزر، بین بهشهر در استان مازندران و بندر گز در استان گلستان قرار دارد. این خلیج بخشی از پناهگاه حیات وحش میانکاله است و این دو محیط زیستی جدایی ناپذیرند. خلیج گرگان ۴۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و عمق آن در بیشترین نقطه در زمان بالا آمدن آب، به چهار متر می‌رسد. هرچه در خلیج به شرق پیش برویم، تا حوالی ضلع جنوبی آشوراده، آب عمیق‌تر می‌شود.

در خلیج گرگان ماهی‌های غضروفی با ارزش، ماهی سفید، کفال و ماهی‌های خاویاری، زادآوری و زندگی می‌کنند؛ اما گرچه خلیج گرگان مساعد برای رشد ماهی‌ها است، این منطقه اصلا مناسب شنا کردن نیست. حصبه، بیماری‌های روده و عفونی، هپاتیت و بیماری‌های پوستی محصول شنا در این خلیج هستند.

آشوراده تنها جزیره دریای خزر، در مرکز شبه جزیره میانکاله، ازطریق کانال طبیعی «خوزینی»، از میانکاله جدا شده است. آشوراده در یک کیلومتری اسکله بندر ترکمن قرار دارد. در سال ۱۳۷۲، به‌دلیل بالا آمدن سطح آب دریا، ساکنان آن، این جزیره را ترک کردند و امروزه تنها کارکنان اداره شیلات در این جزیره سکونت دارند. آشوراده از شمال به دریای خزر، از شرق به تنگه «چپق اوغلی»، از غرب به کانال طبیعی خزینی و ادامه شبه جزیره میانکاله و از جنوب به خلیج گرگان، محدود می‌شود. در منابع تاریخی، آشوراده مجمع الجزایر شمرده می‌شد که دلیل آن هم‌جواری دو جزیره کوچک با آن بوده است که امروزه زیر آب رفته‌اند.

_{عکس: خبرگزاری ایرنا}

پرنده نگری چیست

پرنده نگری شاخه‌ای نوپا در گردشگری و بازاری رو به رشد در اکوتوریسم است که در آن گردشگر به قصد مشاهده گونه‌های مختلف پرندگان، عازم سفر می‌شود. در این مدل گردشگری، اصل و مبنا بر پیمایش طبیعت و گذراندن زمان در دل حیات وحش است. لذت و آرامش حاصل از پرنده‌نگری، راه‌ حلی مفید و موثر برای تقویت روحیه است. در کشور ایران فصل‌های پاییز و زمستان، مناسب‌ترین زمان برای پرنده‌نگری هستند، زیرا بیشترین گونه‌های پرندگان در این موقع از سال به ایران مهاجرت می‌کنند. ۲۵ آبان در ایران روز پرنده‌نگری نام‌گذاری شده است.

برای پرنده‌نگری نیازی به اطلاعات حرفه‌ای ندارید، کافی است از کتابچه‌های راهنمای مناسب و راهنمای محلی کمک بگیرید. صبر و حوصله داشته باشید و به مشخصات ظاهری پرنده‌ها، خوب دقت کنید. سکوت و آرامش لازمه اصلی برای نزدیک شدن به محیط زندگی پرنده‌ها است. صبح زود به تالاب بروید. بعد از طلوع آفتاب پرنده‌ها به نقاط دورتر می‌روند. از مهم‌ترین دستاوردهای پرنده‌نگری، افزایش احترام به طبیعت و فرهنگ‌سازی در زمینه حفظ حیات وحش طبیعی است.

پرنده نگری تالاب میانکاله

چنگر نوک سرخ، عکاس: هادی انصاری

ایران سرزمینی چهار فصل است، اما آب و هوایی گرم و خشک دارد. در فصل‌های پاییز و زمستان هوای تالاب‌ میانکاله برای پرندگان مهاجر بسیار مناسب می‌شود. گردشگران علاقه‌مند به پرنده‌نگری، در این زمان از سال به این منطقه از ایران سفر می‌کنند و از تماشای تابلوهای زیبای طبیعت لذت می‌برند.

برای بازدید از تالاب میانکاله در فصل مهاجرت پرندگان، به مجوز سازمان حفاظت از محیط زیست بهشهر نیاز دارید.

پرندگان مهاجر در سه دسته شکاری، خشکزی و آبزی به تالاب میانکاله مهاجرت می‌کنند. آب‌‌ قسمت‌های مختلف در تالاب خصوصیات متفاوتی دارند. هرچه در تالاب به‌سمت شرق پیشروی کنیم، از شیرینی آب کاسته می‌شود و در انتهای شرقی تالاب شوری آب تالاب با شوری آب دریا برابری می‌کند. پرندگان مختلف، نقاط مختلفی از تالاب را بسته به میزان شوری آب آن قسمت برای اقامت انتخاب می‌کنند.

در غربی‌ترین قسمت تالاب زیستگاه آب شیرین است و مهم‌ترین پرندگان علاقه‌مند این منطقه عبارت‌اند از: حواصیل سفید بزرگ، اگرت کوچک، حواصیل خاکستری و اردک‌ها

در میانه تالاب زیستگاه آب لب شور است که پرندگانی مانند آبچلیک، سلیم، تلیله و مخصوصا فلامینگو در آن اقامت می‌کنند.

زیستگاه آب شور در شرقی‌ترین بخش تالاب، انواع کشیم، باکلان بزرگ، پرستوهای دریایی و انواع کاکایی‌ها را به خود جلب می‌کنند.

زمان مهاجرت پرندگان از اوایل شهریورماه آغاز می‌شود و تا اوایل دی‌ماه ادامه دارد. در طول این مدت بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون پرنده فصل سرد را در تالاب میانکاله میگذرانند. البته در کل سال پدیده مهاجرت پرنده‌ها وجود دارد اما اوج آن در این مقطع زمانی اتفاق می‌افتد.

خوتکاهای معمولی، خوتکاهای ابرو سفید و اردک‌های نوک پهن اولین مهمانان تالاب در اوایل شهریور هستند. در میانه شهریور اردک‌های سبزسر و اواخر ماه، اردک‌های سرحنایی و فیلوش‌ها  به تالاب می‌رسند.

در اوایل مهر اردک‌های سیاه و سرسیاه و از نیمه مهرماه تا پایان اردک‌های تاجدار، باقی اردک‌ها، مرگوس‌ها و باکلان‌ها در منطقه پدیدار می‌شوند.

در آبان نوبت به غازهای خاکستری و غازهای پیشانی سفید کوچک می‌رسد.

چنگرها بیشترین انواع پرندگان مهاجر در طول آذرماه به تالاب می‌آیند. قوها و پلیکان‌ها آخرین دسته‌های مهاجر تا اوایل آذر به تالاب میانکاله وارد می‌شوند.

از اواخر اسفند تا اوایل خرداد روند بازگشت این مهاجران زیبا به مناطق بومی‌شان ادامه دارد.

در طول سال‌ها پرندگانی که در طول مدت اقامتشان بیمار می‌شوند یا زادآوری می‌کنند، در میانکاله می‌مانند و بومی می‌شوند. اردک‌های سر سبز و چنگرها از این دسته هستند. پرنده مادر نمی‌تواند مهاجرت کند و در نتیجه جوجه‌اش بومی می‌شود. امروزه تعداد این پرندگان بومی شده به دو تا سه هزار می‌رسد. یلوه معمولی، یلوه آبی و کشیم ها از این دست پرندگان هستند. ۱۲ گونه از پرندگان مهاجر بومی شده به‌دلایل مختلف دچار افت جمعیت شده‌اند و پیدا کردنشان در این تالاب سخت شده است. از این دسته می‌توان گونه‌های عقاب دریایی دم سفید، مرگوس سفید، پلیکان پا خاکستری ، پلیکان سفید، قوی کوچک و قوی فریادکش را نام برد.

برای شناختن پرنده‌ها از کتاب‌های راهنمای مناسب یا راهنماهای بومی کمک بگیرید، در غیر این صورت به پرنده‌ها زیاد نزدیک نشوید و تنها با دوربین نگاه کنید.

بیشترین گونه های پرندگان که در تالاب میانکاله می‌بینید:

• فلامینگو: از آتشی سانان و به رنگ سرخ و صورتی با پاهایی بلند، منقار منحنی، گردنی دراز و بدنی کشیده است.
• عقاب دریایی دم سفید: بزرگ و شکاری، درشت جثه با بال‌هایی بزرگ و در انتها گرد، سرش قهوه‌ای کم‌رنگ و منقارش زرد است.
• قوها: قوی سفید، قوی مشکی، قوی کوچک و قوی فریادکش از انواع این پرنده هستند.
• چارخو: این‌گونه از پرندگان به چنگر نوک سرخ معروف هستند و زمان بلند شدن ابتدا روی آب می‌دوند.
• چنگر: پرندگانی آبزی و سیاه رنگ که میان انگشتان پا پره دارند.
• خوتکا: از انواع اردک‌های مهاجر که با سر بلوطی رنگ و نوار سبز رنگ دور چشمانشان شناخته می‌شوند.
• پلیکان: این پرندگان در ایران به نام «مرغ سقا» معروف هستند. پلیکان پا خاکستری بزرگ‌ترین نوع آن‌ها است.

زمین تالاب کاملا باتلاقی است، اما عمق چندانی ندارد. می‌توانید در تالاب پیش بروید تا به آب برسید. اینجا پرندگان حکومت می‌کنند.

میانکاله مملو از اسب‌های سرخ‌مو نیز هست که ۱۵۰ سال پیش توسط روس‌ها به این منطقه آمده‌اند.

_{منبع عکس: karnaval.ir} 

میانکاله از تمیزترین نقاط شمال ایران به‌دلیل مصون ماندن این سواحل از دست انسان‌ها است. خطر حمله حیوانات و گم شدن در این‌ تالاب، بسیار کم است. حفاظت از اکوسیستم این تالاب با پرهیز از هرگونه تولید زباله در منطقه، سازماندهی صیادی در آن و اعمال راهکارهای بازدارنده شکار غیرقانونی، بستری مناسب برای فرهنگ‌سازی در این زمینه فراهم می‌کند.

آب و هوای میانکاله و گونه‌های گیاهی آن

_{منبع عکس: mashreghnews.ir} 

دمای متوسط هوا در میانکاله ۱۷ درجه سانتی‌گراد و میانگین بارندگی در آن ۷۰۰ میلی‌لیتر است. در منطقه تالاب،  باغ‌های انار و درختچه‌های تمشک و گز، کنار تپه‌های شنی وجود دارند. ۱۷۹ گونه گیاهی مختلف در این منطقه به ثبت رسیده است. درختان ازگیل و سپیدار در منطقه فراوان هستند. آب میانکاله از رودخانه‌های فصلی تأمین می‌شود. میانکاله سرزمین انارهای ترش و تمشک‌های شیرین است. سراسر مسیر بهشهر به میانکاله پر از باغ‌های انار و بوته‌های تمشک است. درختان انارستان تا پنج متر ارتفاع دارند. انارها  اواسط مهر و تمشک‌ها در زمستان به بار می‌نشینند. این میوه‌های فوق‌العاده، هدیه دستان طبیعت هستند و به‌دست انسان‌ها کاشته نشده‌اند.

در سفر به میانکاله با خود چه ببریم؟

اولین وسیله مورد نیاز شما در این سفر دوربین دوچشمی است. برای پرنده‌نگری حرفه‌ای،  تلسکوپ مناسب‌تر است. دفترچه یادداشت و مداد را فراموش نکنید. یافته‌های شما در این سفر برایتان بسیار ارزشمند خواهد بود. لباس همرنگ با محیط مانع از جلب توجه و اشتباه سایر گردشگران می‌شود، پس حتما با خود بردارید. آفتابگیر، خوراکی‌های میان وعده و اگر مدت بیشتری می‌خواهید در محیط بمانید، وعده غذایی کامل همراه خود ببرید. کیسه زباله از واجبات است. باقی ماندن کوچک‌ترین زباله‌ای از شما در این تالاب، عمر میانکاله را کوتاه می‌کند. چکمه‌های مناسب برای ورود به تالاب گل‌آلود و باتلاقی از دیگر لوازم مورد نیازتان است و یادتان باشد دوربین عکاسی‌تان را فراموش نکنید.

اقامت در میانکاله

برای اقامت در این منطقه بهترین گزینه شهرهای اطراف تالاب میانکاله هستند. در شهرهایی مانند ساری یا گرگان، فضاهای اقامتی مناسب، متناسب با تمام سلیقه‌ها و بودجه‌ها با امکانات رفاهی کامل وجود دارند. نقاط نزدیک‌تر به تالاب مناسب نیستند.

اگر تمایل به اقامت در طبیعت دارید، ساحل زاغمرز مناسب کمپ کردن و برپایی چادر است. در اطراف میانکاله نیز می‌توانید نقاط بکر پیدا کنید. گاهی کومه‌های ماهیگیران را کرایه می‌دهند. در روستاهای اطراف، اقامتگاه‌های بومی و محلی نیز وجود دارند.

---