واکسن ویروس کرونا؛ شروع کارآزمایی‌ها و پنج سؤال اساسی

فشار زیادی برای ساخت واکسنی علیه ویروس کرونا وجود دارد و مراحل ساخت چنین واکسن‌هایی با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال پیشروی است. این هفته، نخستین گروه از داوطلبان سالم در سیاتل در کارآزمایی‌ای مرحله‌ی اول واکسن را دریافت کردند. به‌زودی، کارآزمایی‌های مشابه دیگری نیز با هدف بررسی بی‌خطربودن واکسن‌های بالقوه‌ی دیگر آغاز می‌شود.

درحالی‌که حتی قبل از تأیید واکسن در آزمایش‌های حیوانی واکسن وارد کارآزمایی‌های انسانی شده است، سؤالات مهمی نظیر چگونگی مبارزه‌ی سیستم ایمنی انسان با ویروس کرونا جدید و چگونگی ایجاد پاسخ ایمنی مشابه و بی‌خطری به‌کمک واکسن بی‌پاسخ مانده است. این پاسخ‌ها ممکن است به‌زودی از مطالعه‌ی افراد آلوده و مدل‌های حیوانی حاصل شود؛ اما برخی پژوهشگران می‌گویند فقدان این اطلاعات نباید از آغاز کارآزمایی‌های بالینی در انسان‌ جلوگیری کند. برخی نیز نگران‌اند اگر مشخص شود این واکسن‌های کاندیدا که در قالب برنامه‌ی سریعی به‌کار گرفته شده‌اند، بی‌اثر یا بدتر از آن غیرایمن هستند، این مسئله می‌تواند پژوهشگران را به نقطه‌ی اول بازگرداند و درنهایت، ساخت واکسن را به‌تأخیر بیندازد. درباره‌ی تولید واکسن سؤالاتی وجود دارد که باید پاسخ آن‌ها مشخص شود.

این هفته، کارآزمایی‌های واکسنی بالقوه دربرابر ویروس کرونا عامل کووید ۱۹ آغاز شد.

انسان دربرابر ویروس کرونا جدید مصونیت کسب می‌کند؟

واکسن به فرد کمک می‌کند بدون ابتلا به عفونت واقعی، پاسخ ایمنی دربرابر عفونت در بدنش ایجاد شود. مطالعات انجام‌شده روی ویروس‌های کرونا دیگر مانند چهار ویروس کرونایی که موجب برخی از سرماخوردگی‌های معمولی می‌شوند، موجب شده است پژوهشگران چنین فرض کنند افرادی که از عفونت SARS-CoV-2 بهبودی حاصل می‌کنند، برای دوره‌ی زمانی‌ای دربرابر عفونت مجدد محافظت می‌شوند. البته مایکل دیاموند، متخصص ایمنی‌شناسی دانشگاه واشنگتن در سنت‌لوئیس می‌گوید باید شواهدی برای این فرض وجود داشته باشد:

درزمینه‌ی مصونیت دربرابر این ویروس چیز زیادی نمی‌دانیم.

طبق گزارش پیش‌انتشار مقاله‌ای که چهاردهم مارس گروهی از پژوهشگران مستقر در چین ارسال کردند، پژوهشگران دو میمون رزوس (Macaca mulatta) را بررسی کرده بودند که دچار عفونت SARS-CoV-2 شده و پس از بیماری خفیفی از آن بهبود پیدا کرده بودند. وقتی پژوهشگران آن‌ها را برای بار دوم و چهار هفته پس از مواجهه‌ی ابتدایی درمعرض ویروس قرار دادند، به‌نظر نمی‌رسید میمون‌ها دوباره گرفتار عفونت شده باشند. دیاموند می‌گوید پژوهشگران به‌دنبال شواهدی هستند که نشان دهد واکنش انسان‌ها نیز به‌ همین‌ شکل است. یکی از روش‌ها برای مطالعه‌ی این مسئله بررسی افرادی است که چندین‌بار در مواجهه با ویروس قرار گرفته‌اند.

اگر انسان مصونیت کسب کند، این مصونیت چه مدت دوام می‌آورد؟

استنلی پرلمن، از دانشگاه آیووا و متخصص ویروس‌های کرونا می‌گوید این نیز یکی از مسائل ناشناخته‌ی بزرگ دیگر است. مصونیت حاصل از ابتلا به ویروس‌های کرونا عامل سرماخوردگی معمول کوتاه است و حتی افراد دارای سطوح بالایی از آنتی‌بادی‌‌های این ویروس‌ها ممکن است آلوده شوند.

شواهد مربوط به دو ویروس کرونای دیگری، یعنی ویروس‌ عامل سندرم تنفسی حاد بسیار سخت (سارس) و ویروس عامل سندرم تنفسی خاورمیانه (مرس) نامشخص‌تر است؛ ویروس‌هایی که قبلا موجب همه‌گیری شده بودند. پرلمن می‌گوید گروه او دریافته است پس از اینکه بیماری مرس در افراد بهبود پیدا می‌کند، سطح آنتی‌بادی‌های تولیدشده در بدن آن‌ها در مقابله‌ با این ویروس به‌شدت کاهش می‌یابد. او همچنین می‌گوید گروهش داده‌هایی جمع‌آوری کرده‌اند (هنوز منتشر نشده است) که نشان می‌دهد آنتی‌بادی‌های سارس هنوز ۱۵ سال پس از عفونت در بدن افراد وجود دارند. بااین‌همه، مشخص نیست این پاسخ ایمنی برای پیشگیری از ابتلا به عفونت مجدد کافی است یا نه. پرلمن می‌افزاید:

درباره‌ی ایمنی بلندمدت از شواهد متقنی بی‌بهره هستیم؛ اما درعین‌حال، داده‌های چندانی از سارس و مرس هم نداریم.

توسعه‌دهندگان واکسن باید به‌دنبال چه نوع پاسخ ایمنی باشند؟

کارآزمایی مرحله‌ی اولی که این هفته آغاز شد، روی بی‌خطربودن واکسن شرکت آمریکایی مادرنا (Moderna) متمرکز است؛ اما پژوهشگران ماهیت پاسخ ایمنی حاصل‌ از واکسن را نیز به‌دقت بررسی می‌کنند. واکسن شرکت مادرنا از مولکول RNA تشکیل می‌شود. این واکسن نیز مانند بسیاری از واکسن‌های در حال ساخت برای SARS-CoV-2 به‌منظور آموزش سیستم ایمنی برای تولید آنتی‌بادی‌هایی طراحی شده است که پروتئین اسپایک ویروس (پروتئین برجسته‌ی روی سطح ویروس) را شناسایی و مهار کنند. ویروس از پروتئین اسپایک برای ورود به سلول‌های انسانی استفاده می‌کند.

دیاموند به این موضوع اشاره می‌کند چنین طرحی برای توسعه‌ی واکسن پذیرفتنی است؛ ولی شاید پاسخ‌ آنتی‌بادی‌ها دربرابر پروتئین اسپایک ویروس کل داستان نباشد. شاید واکسنی موفق دربرابر SARS-CoV-2 باید بتواند موجب شود بدن آنتی‌بادی‌هایی تولید کند که پروتئین‌های ویروسی دیگر را مهار کنند یا برای مثال موجب تولید سلول‌های T شود که بتوانند سلول‌های آلوده را شناسایی کنند و آن‌ها را از بین ببرند.

چگونه از کارآیی واکسن مطمئن می‌شویم؟

معمولا واکسن‌ها پس از گذراندن آزمایش‌های بی‌خطربودن و کارآیی در حیوانات وارد کارآزمایی‌های انسانی می‌شوند؛ اما واکسن مادرنا و واکسن شرکت آمریکایی دیگری به‌نام اینویو هم‌زمان با کارآزمایی‌های انسانی مرحله‌ی اول، در آزمایش‌های حیوانی در حال آزمایش هستند. شرکت اینویو قصد دارد نخستین کارآزمایی بالینی انسانی خود را آوریل آغاز کند. بارنی گراهام، از مرکز پژوهش‌های واکسن مؤسسه‌ی ملی بهداشت آمریکا در مریلند و حامی کارآزمایی واکسن شرکت مادرنا می‌گوید:

در وضعیت‌های غیراضطراری، ممکن است این آزمایش‌ها را به‌صورت ترتیبی انجام دهید؛ اما در این مورد، کارهای زیادی به‌موازات هم در حال انجام است.

دوم مارس، پژوهشگران گزارش کردند واکسن اینویو را به موش و خوکچه هندی تزریق کرده‌اند؛ واکسنی که حاوی مولکول DNA حامل دستورالعمل ساخت پروتئین اسپایک است. آن‌ها دریافتند در این حیوانات، هم آنتی‌بادی و هم سلول T علیه ویروس ساخته می‌شود.

دیاموند انتظار دارد با افزایش دانش پژوهشگران درباره‌ی عفونت ازطریق مطالعات انسانی و حیوانی آن‌ها درباره‌ی این موضوع بینش بهتری به‌دست آورند که احتمال تأثیر کدام واکسن‌ها بیشتر است. وی می‌گوید:

این موضوع ممکن است کارآمدترین راه برای انجام چنین کاری نباشد؛ اما شاید در این وضعیت مناسب‌ترین راه برای تولید واکسن باشد.

واکسن بی‌خطر خواهد بود؟

ازآنجاکه واکسن‌ها به تعداد زیادی از افراد سالم داده می‌شود، معمولا استاندارد بی‌خطربودن آن درمقایسه‌با داروهایی بیشتر است که روی بیماران آزمایش می‌شود. درباره‌ی واکسن‌های SARS-CoV-2 نگرانی اصلی پژوهشگران درزمینه‌ی بی‌خطربودن واکسن، پرهیز از پدیده‌ی «تقویت بیماری» است. در این وضعیت، بیماری در افراد واکسینه‌شده درمقایسه‌با افراد واکسینه‌نشده‌ با شدت بیشتری بروز می‌کند. درباره‌ی واکسن آزمایشی سارس، موش خرماهای دریافت‌کننده‌ی واکسن پس از آلوده‌شدن به ویروس دچار التهاب آسیب‌زننده‌ای در کبد خود شدند.

پیتر هوتز، دانشمند کالج پزشکی بیلور در هوستون، معتقد است واکسن‌های بالقوه ابتدا برای رد احتمال بروز تقویت بیماری باید قبل از آغاز کارآزمایی‌های انسانی روی حیوانات آزمایش شوند. او می‌گوید دلیل تعجیل برای ورود واکسن‌های SARS-CoV-2 به آزمایش‌های انسانی را درک می‌کند؛ اما می‌افزاید به‌دلیل این احتمال که واکسن می‌تواند موجب تقویت بیماری شود، اطمینان ندارد این واکسنی باشد که بخواهید اول آن را روی انسان‌ امتحان کنید.

گراهام درباره‌ی واکسن شرکت مادرنا می‌گوید فقط وقتی در مطالعات انسانی و حیوانی بی‌خطربودن واکسن تأیید شود، این واکسن وارد مطالعات بزرگ‌تر انسانی می‌شود. او می‌گوید خطر بروز این وضعیت کم است؛ اما خطر پیشرفت‌نکردن سریع و دست‌نیافتن به واکسن آزمایش‌شده‌ای بیشتر است که تا زمستان سال آینده به‌دست ما برسد.